Ο καθηγητής Ιταλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας και φιλόσοφος Νούτσιο Ορντινε, γνωστός διεθνώς ως ένας από τους σημαντικότερους ειδικούς στην Αναγέννηση αλλά και στο έργο του Τζιορντάνο Μπρούνο, έγραψε ένα βιβλίο που έκανε αίσθηση σε πολλές χώρες, τη «Χρησιμότητα του άχρηστου», μανιφέστο όπως το αποκαλεί ο ίδιος, υπέρ των ανθρωπιστικών σπουδών και κατά της χρησιμοθηρίας που στραγγίζει το ανθρώπινο πνεύμα. Το βιβλίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και στα ελληνικά αποτελεί την τελευταία μετάφραση του πρόωρα χαμένου Ανταίου Χρυσοστομίδη. Χρησιμοποιώντας στοχασμούς δεκάδων μεγάλων φιλοσόφων και συγγραφέων, από τον Πλάτωνα και τον Δάντη μέχρι τον Μάρκες και τον Καλβίνο, ο Ορντινε επιχειρηματολογεί για το πώς η εμμονή στην κατοχή και η λατρεία της χρησιμότητας οδηγούν με γοργά βήματα στην υπονόμευση θεμελιωδών ανθρώπινων αξιών όπως η αλληλεγγύη, η αγάπη, η αλήθεια, η ανοχή και θέτουν σε μεγάλο κίνδυνο το σχολείο, το πανεπιστήμιο, την τέχνη και το δημιουργικό πνεύμα.
Λίγο πριν έρθει στην Αθήνα, καλεσμένος του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, μίλησε στο «Βιβλιοδρόμιο» για την ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε τις προτεραιότητές μας.
Κύριε Ορντινε, κάποιοι, χωρίς να θέτουν σε αμφισβήτηση τον στόχο μιας ευρύτερης καλλιέργειας στα πανεπιστήμια, λένε ωστόσο ότι αυτά δεν γίνεται να μη λαμβάνουν υπόψη την αγορά εργασίας, διαφορετικά θα είναι καταδικασμένα να παράγουν στρατιές ανέργων. Πώς πιστεύετε ότι θα μπορούσε να επιλυθεί αυτή η αντινομία, αν θεωρηθεί ότι υπάρχει αντινομία;
Είναι αστείο και μόνο να σκεφτεί κανείς ότι ο καθορισμός των πανεπιστημιακών μαθημάτων σε συνάρτηση με τις ανάγκες της αγοράς θα αρκούσε για να επιλύσει το πρόβλημα της ανεργίας των νέων, που φτάνει σε αριθμούς ρεκόρ (45% στον ιταλικό Νότο). Υπάρχει στο σκεπτικό αυτό ένα τεράστιο σφάλμα. Σήμερα, η αγορά εξελίσσεται με ταχύτητες τόσο δύσκολα προβλέψιμες, ώστε αυτό που την παρούσα στιγμή έχει αξία θα έχει ξεπεραστεί αύριο ή σε μερικά χρόνια. Το να υποβάλλεις την εκπαίδευση των νέων στους ρυθμούς της αγοράς είναι σαν να ψάχνεις ψύλλους στ’ άχυρα. Η εκπαίδευση παίρνει χρόνια, απαιτεί χρόνο: τι ξέρουμε για τα επαγγέλματα που θα προσφέρουν δουλειά στους φοιτητές μας όταν θα είναι έτοιμοι να μπουν στην αγορά εργασίας; Σήμερα φαίνεται πως κανένα επάγγελμα (ούτε καν του γιατρού ή του μηχανικού) δεν μπορεί να εξασφαλίσει άμεση πρόσληψη. Δυστυχώς, στο όνομα αυτής της αυταπάτης, αυτή τη στιγμή καταστρέφουμε την οικουμενική εκπαιδευτική λειτουργία της διδασκαλίας: απαιτώντας από έναν νέο φοιτητή να διαλέξει από τώρα το μελλοντικό του επάγγελμα, σκοτώνεις την περιέργειά του, την ελευθερία του να πετάει σαν μέλισσα από τη μια γνώση στην άλλη. Αυτό που έχουμε ανάγκη σήμερα δεν είναι ειδικοί, με την αυστηρή έννοια του όρου, αλλά καλλιεργημένοι πτυχιούχοι, ικανοί να προσαρμόζονται στις μεταβολές του κόσμου της εργασίας.
Υπήρξε εποχή, στους αιώνες πριν από την Αναγέννηση, που τα αρχαία κείμενα δεν κυκλοφορούσαν στη δημόσια σφαίρα. Θα μπορούσατε να φανταστείτε ένα πανεπιστήμιο εντελώς χρησιμοθηρικό να τα καταδικάζει και πάλι στη λήθη;
Η χρησιμοθηρική λογική κατέστησε δύσκολη τη ζωή των κλασικών στο σχολείο, στο πανεπιστήμιο, στην κοινωνία γενικά. Η έλλειψη χρόνου ευνοεί τις «εύκολες ομορφιές», όπως τις αποκαλούσε ο Τοκβίλ: κείμενα που χρειάζεται λίγος χρόνος για να διαβαστούν, που δεν απαιτούν προσπάθεια και από τα οποία δεν μας μένει τίποτα. Εξού και η απώλεια ενδιαφέροντος για τη μνήμη, το παρελθόν, τις γνώσεις που δεν αποφέρουν κέρδος. Οι βιβλιοθήκες, τα μουσεία, τα ωδεία, τα κρατικά αρχεία γνωρίζουν αργό θάνατο εξαιτίας των περικοπών που υφίστανται κάθε χρόνο στις αναγκαίες, για την επιβίωσή τους, επιχορηγήσεις.
Το άχρηστο, όπως το περιγράφετε, γίνεται μακροπρόθεσμα χρήσιμο. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η διαφορά ανάμεσα στο χρήσιμο και το άχρηστο έγκειται ακριβώς στη διάρκεια αυτή; Και στο γεγονός ότι οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες έχουν μοναδικό σκοπό το άμεσο κέρδος;
Το να ταυτίζεις το «χρήσιμο» μόνο με το υλικό και άμεσο κέρδος είναι σαν να προγραμματίζεις την ερημοποίηση του πνεύματος. Αυτό αφορά και τις θετικές επιστήμες που είναι κατεξοχήν πιο προσανατολισμένες προς τις ανάγκες της αγοράς. Μερικοί δυσκολεύονται να αντιληφθούν ότι υπάρχει ένα «χρήσιμο» που δεν έχει υλική διάσταση και που απαιτεί μακρούς χρόνους: η παιδεία, η ομορφιά, η μουσική, η λογοτεχνία, η βασική έρευνα, η τέχνη, η φιλοσοφία μπορούν να σώσουν τον κόσμο από τη βία, τους εγωισμούς και τη βαρβαρότητα. Χωρίς αυτές τις γνώσεις που άδικα κηρύσσονται «άχρηστες» θα είναι δύσκολο για την ανθρωπότητα να γίνει πιο ανθρώπινη.
Ο Τζιορντάνο Μπρούνο πραγματεύτηκε κάποια μεγάλα ζητήματα που έκρινε σημαντικά στον καιρό του. Ποια θα ήταν, κατά τη γνώμη σας, τα θέματα που θα προσέλκυαν σήμερα την προσοχή του;
Ο Μπρούνο πάλεψε για την ελευθερία της σκέψης, την ενότητα των γνώσεων, για την υπεράσπιση της ποικιλίας των πολιτισμών και των θρησκειών ενάντια σε κάθε τύπο δογματισμού και φανατισμού, υποστήριξε τη σημασία της ανοχής: τα θέματα αυτά είναι σήμερα πιο επίκαιρα από ποτέ. Και το έκανε αφήνοντας ένα υποδειγματικό μήνυμα στις επόμενες γενιές: εάν η φιλοσοφία δεν μετατραπεί σε τρόπο ζωής, θα έχουμε αποτύχει. Ενα από τα μεγάλα σημερινά δράματα συνίσταται ακριβώς στη ρήξη ανάμεσα στη σκέψη μας και στον τρόπο που συμπεριφερόμαστε στην καθημερινότητά μας.
Η τέχνη έχει συχνά σχέσεις εξάρτησης με την εξουσία. Αλλοτε υπήρχε μια τέτοια εξάρτηση από την εξουσία των ευγενών, σήμερα, εν μέρει, υφίσταται τις εξαρτήσεις της εμπορευματοποίησης που επιβάλλει η εξουσία του χρήματος. Ποια από τις δύο εξουσίες την ευνοούσε περισσότερο και γιατί; Η τέχνη θα μπορούσε μια μέρα να χειραφετηθεί;
Οι ευγενείς αντιλαμβάνονταν ότι ένας πίνακας ή ένα ποίημα είχε τη δύναμη να τους καταστήσει αθάνατους. Ηξεραν ότι η λογοτεχνία και η τέχνη, η αρχιτεκτονική και η μουσική μπορούσαν να θριαμβεύσουν πάνω στη διαλυτική δύναμη του χρόνου. Σήμερα, πολλοί συλλέκτες επενδύουν στην τέχνη με την ελπίδα να αποκομίσουν κέρδος. Η αυταξία της ομορφιάς χάνεται ακριβώς εξαιτίας αυτής της τρελής κούρσας για το κέρδος. Ακόμη και οι εκδόσεις υφίστανται αυτή τη στιγμή μια μετάλλαξη. Η συγκέντρωση μεγάλων εκδοτικών οίκων σε έναν όμιλο ευνοεί τη μανατζερίστικη διαχείριση. Η ποσότητα πριμοδοτείται όλο και περισσότερο, η ποιότητα όλο και λιγότερο. Στην Ιταλία, κάποιοι υπουργοί είχαν την αναίδεια να χαρακτηρίσουν τα μνημεία μας «πετρέλαιο». Λες και η αξία ενός μουσείου είναι συνάρτηση των ποσών που μπορεί να συλλέξει. Αλλά, παρ’ όλα αυτά, τα μεγάλα έργα ξεφεύγουν όπως και να ‘χει από τον θανάσιμο εναγκαλισμό της εξουσίας. Ενα βιβλίο, ένας πίνακας, μια συμφωνία φτάνουν σε ένα τέτοιο ύψος που δεν μπορούν ποτέ να αλυσοδεθούν.
Χρειάστηκαν πολλοί νεκροί στη θάλασσα για να καταλάβει κάτι η Ευρώπη
Στο βιβλίο σας «Η χρησιμότητατου άχρηστου» επιχειρείτε να αποκαταστήσετε λέξεις όπως «δωρεάν» και «ανιδιοτέλεια» που μοιάζουν να έχουν χαθεί από το λεξιλόγιό μας. Ωστόσο μπορέσαμε να διαπιστώσουμε, τόσο σε ό,τι αφορά το ζήτημα της φτωχοποίησης που οφείλεται στην οικονομική κρίση όσο και σε σχέση με τα ζητήματα των νέων προσφυγικών ροών, ότι η αλληλεγγύη δεν λείπει, τουλάχιστον από μια μερίδα του πληθυσμού. Ισως αυτές οι λέξεις δεν έχουν χάσει εντελώς το νόημά τους.
Δεν θα ήμουν και τόσο αισιόδοξος. Αν μια μερίδα του πληθυσμού δείχνει αλληλεγγύη, μια άλλη μεγάλη μερίδα χειραγωγείται από κόμματα ρατσιστικά και λαϊκιστικά που, στηριζόμενα στις κοινωνικές τάξεις που υποφέρουν, υποδαυλίζουν τις συγκρούσεις ανάμεσα στους φτωχούς, με σκοπό κυνικά ψηφοθηρικό. Χρειάστηκαν πολλά χρόνια γιανα καταλάβει η Ευρώπη ότι το πρόβλημα των προσφύγων δεν είναι αποκλειστικά πρόβλημα της Ελλάδας
ή της Ιταλίας. Χρειάστηκαν όλοι αυτοί οι νεκροί στη θάλασσα για να ωθηθεί το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να λάβει υπόψη την παρουσία ανθρώπων
που έχουν δραπετεύσει από τους πολέμους και τη φτώχεια σε αναζήτηση αξιοπρέπειας και ειρήνης. Κατά
τη γνώμη μου, αυτό που βασιλεύει είναι μάλλον ο εγωισμός (το προσωπικό μικροσυμφέρον). Αρκεί να σκεφτεί κανείς τον κόσμο της πολιτικής: πού είναι η έγνοια για το κοινό καλό όταν κυριαρχούν η διαφθορά και
η φοροδιαφυγή; Γι’ αυτό ακριβώς σκέφτομαι ότι οι νέες γενιές πρέπει να εκπαιδεύονται κατά τρόπο ώστε να αγκαλιάζουν αυτές τις μεγάλες αξίες όπως η ανθρώπινη αλληλεγγύη, η ανοχή και η έγνοια για το κοινό καλό. Χωρίς τις γνώσεις που θεωρούνται «άχρηστες», χωρίς τις επενδύσεις στην εκπαίδευση (σχολείο και πανεπιστήμιο) θα είναι δύσκολο να νικηθούν ο εγωισμός και η ξενοφοβία.
Ενας γκρεμός δίχως τέλος
Το βιβλίο σας είναι, όπως λέτε και ο ίδιος, μια κραυγή απελπισίας ενάντια στον ακραίο ωφελιμισμό. Πιστεύετε ότι ο δρόμος που έχει διαλέξει η Δύση είναι χωρίς επιστροφή; Ζούμε το «τέλος της Ιστορίας»;
Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση είναι δύσκολη. Κατ’ επανάληψη, τους προηγούμενους αιώνες, ακούσαμε να κηρύσσεται πανηγυρικά το «τέλος της Ιστορίας» ή, μέχρι και στον τομέα της λογοτεχνίας,
το «τέλος του μυθιστορήματος». Αλλά αυτό για το οποίο είμαι βέβαιος είναι ότι η σημερινή πολιτική περικοπών στον πολιτισμό, στις φερόμενες ως «άχρηστες» γνώσεις, στην εκπαίδευση, στα κοινωνικά δικαιώματα, θα σύρει αναμφίβολα την ανθρωπότητα σε έναν γκρεμό δίχως τέλος.
Τα τελευταία ετούτα χρόνια καταστρέψαμε μέσα σε ελάχιστο διάστημα μια περιουσία κατακτήσεων που προστάτευαν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια: το δικαίωμα στη γνώση, στην εργασία, στην υγεία είναι θεμελιώδη στοιχεία της αξιοπρέπειας που πρέπει να αναγνωρίζεται σε ένα ανθρώπινο ον.
INFO
Ο Νούτσιο Ορντινε δίνει διάλεξη τη Δευτέρα στις 19.00 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με θέμα: «Σε τι είναι χρήσιμη μια άχρηστη γνώση». Είσοδος ελεύθερη με δελτία προτεραιότητας. Η διανομή των δελτίων αρχίζει στις 17.30. Η εκδήλωση οργανώνεται στο πλαίσιο του Megaron Plus και πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Κοινωφελές Ιδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Εργου (ΚΙΚΠΕ)
Nuccio Ordine
Η χρησιμότητα του άχρηστου
Μτφ. Ανταίος Χρυσοστομίδης
Εκδ. Αγρα, 2014, Σελ. 264
Τιμή: 12 ευρώ
Αναζήτηση
