Πλούτος και κρίσεις

Υπάρχει μια σχολή Ιστορίας που ονομάζεται Παγκόσμια Ιστορία (Global History) ή, καλύτερα, Συγκριτική Παγκόσμια Ιστορία, με βασικό πόλο το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Τους τελευταίους μήνες, όσοι ενδιαφέρθηκαν, μπόρεσαν να παρακολουθήσουν τις παραδόσεις του καθηγητή Αντελμαν στην ψηφιακή πλατφόρμα Coursera, που πρώτη άνοιξε τον δρόμο της νέας ψηφιακής διάδοσης των γνώσεων. Οι παραδόσεις ανέλυσαν την Ιστορία από το 1300 μ.Χ. μέχρι σήμερα.

Η ιδιαιτερότητα της Σχολής που λέγαμε έγκειται στο ότι εξετάζονται τα βασικά ιστορικά ρεύματα στους πόλους της οικονομικής ισχύος κάθε εποχής, καθώς και οι μεγάλες μεταβολές που προκάλεσαν οι τεχνολογικές και οι οικονομικές εξελίξεις με βάση τις εμπορικές ανταλλαγές. Στο υπόβαθρο της ανάλυσης τοποθετείται η παραγωγή προϊόντων, που αφού ικανοποιήσει τις ανάγκες κάθε λαού και κάθε πόλου βρίσκει διέξοδο στο εμπόριο, μέσω του οποίου αποκτάται ο πλούτος. Από τον Μάρκο Πόλο και τον δρόμο του μεταξιού έως σήμερα, η διαδικασία έχει ένα όνομα, πολυσυζητημένο στις ημέρες μας αλλά ιστορικά παλαιότατο: παγκοσμιοποίηση.

Τα συμπεράσματα που μπορεί να αντλήσει κανείς από την Ιστορία είναι, σε γενικές γραμμές, τα εξής:

1. Η παγκοσμιοποίηση είναι ένα σύστημα που διαπερνά διαχρονικά όλα τα καθεστώτα και τις πολιτικές. Είναι το μοναδικό σύστημα με το οποίο παράγεται πλούτος. Από εκεί και πέρα, η πολιτική καλείται να υποστηρίξει την ισορροπία του συστήματος και να αναδιανείμει τον πλούτο.

2. Η παγκοσμιοποίηση είναι και πηγή κρίσεων, πολιτειακών μεταβολών, ακόμη και εξαφάνισης πολιτισμών. Σε κάθε νέο κύκλο μπορεί κανείς να διαβλέψει τα δείγματα της κρίσης που προετοιμάζεται.

3. Η αιτία της ανισορροπίας είναι πάντα η ίδια. Τα ελλείμματα στο ισοζύγιο εμπορικών συναλλαγών. Με άλλα λόγια, η ανταγωνιστικότητα.

4. Αυτή η ανισορροπία είναι εγγενής στο σύστημα επειδή δεν υπάρχουν διεθνείς θεσμοί που να επιβάλλουν κανόνες, ενώ οι εμπορικές ανταλλαγές είναι παγκοσμιοποιημένες.

Ο δημοσιογράφος Πάσχος Μανδραβέλης παρουσίασε πρόσφατα στην «Καθημερινή» το βιβλίο των Daron Acemoglou, James A. Robinson, «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη. Οι καταβολές της ισχύος, της ευημερίας και της φτώχειας» (Εκδ. Λιβάνη), όπου αναλύεται η άνοδος και η πτώση του οικονομικού πόλου της Κίνας. Που από τον 15ο αιώνα και μετά πέρασε στην αφάνεια, εφαρμόζοντας πολιτικές απομονωτισμού, ως αντίδοτο στα ελλείμματά της προς την Ευρώπη.

Η σύγχρονη Κίνα, αντιθέτως, απέδειξε τη σχετική ανεξαρτησία πολιτικής και οικονομίας. Το 1980, όταν άρχισε να διαφαίνεται το οικονομικό αδιέξοδο του υπαρκτού σοσιαλισμού, έκανε μια θεαματική στροφή, ανοίγοντας σταδιακά την οικονομία της. Η στροφή της προκάλεσε τη ρήξη της με την ΕΣΣΔ, η οποία, επιμένοντας στην κλειστή οικονομία, κατέρρευσε –ενώ η Κίνα ύστερα από αιώνες επανήλθε στην ομάδα των ισχυρών, χωρίς να μεταβάλει το καθεστώς της.

Με αυτά τα ολίγα, μπορεί κανείς να συμπεράνει πού βρίσκεται η σημερινή κατάσταση ισορροπίας των τριών οικονομικά ισχυρών πόλων. Ενας πόλος είναι οι ΗΠΑ, η Ευρώπη και η Ιαπωνία, ο βιομηχανικός κόσμος. Δεύτερος πόλος είναι οι αναδυόμενες χώρες, Ρωσία και χώρες της Νότιας Αμερικής. Ο τρίτος πόλος είναι στην Ασία, με προεξάρχουσα δύναμη την Κίνα. Σήμερα λοιπόν, που βιώνουμε την τρίτη κρίση της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, είναι σημαντικά τα ελλείμματα του πρώτου κόσμου προς όφελος των άλλων δύο πόλων. Και οδηγούν το σύστημα σε μια νέα ισορροπία, όπου ο πρώτος κόσμος διαρκώς χάνει πλούτο σε όφελος των άλλων δύο. Ο βιομηχανικός κόσμος καλείται τα επόμενα χρόνια να διαχειριστεί την απώλεια πλούτου, με απρόβλεπτες συνέπειες για τα πολιτικά συστήματα και την εσωτερική τους συνοχή.

Στο μέτρο που μια παγκόσμια διακυβέρνηση δεν προβλέπεται στο άμεσο μέλλον, ώστε να εξισορροπεί τις στρεβλώσεις, υπάρχουν δύο δρόμοι. Είτε θα ζήσουμε την τρίτη κρίση μέχρι την τελική της συνέπεια είτε η «τύχη» θα επαναφέρει τις ισορροπίες. Τι εννοώ με την λέξη τύχη; Ας μιλήσει και πάλι η Ιστορία:

Τον 13ο αιώνα, η κρίση των τριών πόλων της εποχής (Ευρώπη, Ασία και ισλαμικός κόσμος) είχε χαρακτηριστικό ότι τα ελλείμματα των Ευρωπαίων συνεχώς αυξάνονταν, κυρίως προς όφελος της Ασίας. Ωσπου ένα τυχαίο γεγονός ανέστρεψε τα οικονομικά δεδομένα: η ανακάλυψη της Αμερικής, ο σταδιακός εποικισμός της και η εκμετάλλευση έτοιμων πλουτοπαραγωγικών πηγών που μεταφέρθηκαν στην Ευρώπη, η οποία σταδιακά πέρασε σε πλεονάσματα, ενώ η Ασία για πολλούς αιώνες έμεινε στη φτώχεια και στην αφάνεια.