Σε ό,τι αφορά τις πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις στην ευρωζώνη, νομίζω πως οι δύο πιο σημαντικές αλλαγές είναι η άνοδος του λαϊκισμού και η κάθοδος της σοσιαλδημοκρατίας. Και γι’ αυτό θα εξετάσω τη στενή σχέση που έχει η παγκοσμιοποίηση με τις δύο παραπάνω εξελίξεις. Τέσσερα είναι τα χαρακτηριστικά της παγκοσμιοποίησης που σχετίζονται με αυτό το θέμα.
Χαρακτηριστικά παγκοσμιοποίησης. Το πιο βασικό είναι πως η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση αμβλύνει την αυτονομία του κράτους – έθνους. Γιατί με την άνοδο του θατσερισμού και το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών τη δεκαετία του ’80 και μετά, το κράτος δεν είναι πια σε θέση να ελέγξει τις κινήσεις των κεφαλαίων εντός των εθνικών συνόρων. Αυτό οδήγησε σε μια έντονη ανισορροπία δύναμης μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου, μια ανισορροπία που δεν υπήρχε στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο. Γιατί στη λεγόμενη «χρυσή εποχή» της σοσιαλδημοκρατίας τα συνδικάτα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην άνοδο και εμπέδωση της σοσιαλδημοκρατικής ιδεολογίας και στρατηγικής. Μαζί με τα μαζικά εργατικά κόμματα κατόρθωσαν για πρώτη φορά στην ιστορία της νεωτερικότητας να πετύχουν την εξάπλωση αστικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Και είναι ακριβώς για αυτόν τον λόγο που στην περίοδο 1945-1975 ο λαϊκισμός δεν πήρε τις διαστάσεις που έχει σήμερα. Ετσι, το πέρασμα από τον ολιγαρχικό στον μεταολιγαρχικό κοινοβουλευτισμό, το οποίο έφερε την είσοδο των λαϊκών στρωμάτων στην ενεργό πολιτική αρένα, δεν έγινε ούτε με τις μαζικές λαϊκιστικές κινητοποιήσεις όπως στη Λατινική Αμερική, αλλά ούτε, όπως στην Ελλάδα, με τον μετασχηματισμό των «τζακιών» σε πιο διευρυμένα και πιο συγκεντρωτικά πελατειακά κόμματα. Αντίθετα, η ένταξη στον βορειοδυτικό ευρωπαϊκό χώρο επιτεύχθηκε μέσω εργατικών σωματείων και σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, κομμάτων όπου το λαϊκιστικό και το πελατειακό στοιχείο υπήρχε μεν, αλλά δεν ήταν κυρίαρχο. Ηταν το «ταξικό» στοιχείο που κυριάρχησε. Και είναι ακριβώς για αυτόν τον λόγο που η κλασική σοσιαλδημοκρατία οδήγησε σε ένα είδος εκδημοκρατισμού που δεν βλέπουμε ούτε στις λατινοαμερικανικές χώρες ούτε στον ευρωπαϊκό Νότο. Στη συνέχεια όμως τα πράγματα στην Ευρώπη άλλαξαν ριζικά. Και αυτό γιατί με την τωρινή νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση κάθε σοβαρή απαίτηση για τη μείωση των ανισοτήτων και την ισχυροποίηση των εργατικών δικαιωμάτων οδηγεί στη φυγή των κεφαλαίων σε χώρες όπου η εργασία είναι πιο φτηνή και η εργατική νομοθεσία καχεκτική.
Το δεύτερο χαρακτηριστικό της παγκοσμιοποίησης είναι η ένταση των ανισοτήτων. Η παγκοσμιοποίηση ενέτεινε τις ανισότητες σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Σήμερα ένας μικρός αριθμός κροίσων συγκεντρώνουν στα χέρια τους ένα σημαντικό κομμάτι του παγκόσμιου πλούτου. Και αυτό χωρίς να λογοδοτούν σχεδόν σε κανέναν, χωρίς να πληρώνουν φόρους (μέσω φορολογικών παραδείσων) και χωρίς να στρέφουν τους τεράστιους πόρους τους προς παραγωγικούς τομείς της οικονομίας (στρέφονται περισσότερο στον τζόγο του χρηματιστηρίου).
Το τρίτο αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης είναι η ταυτοτική κρίση. Η παγκοσμιοποίηση οδήγησε σε ένα χάσμα όχι μόνο πολιτικοοικονομικό αλλά και πολιτισμικό. Από τη μια μεριά βρίσκονται οι κερδισμένοι (επιχειρηματίες, χρηματιστές, τεχνοκράτες) και από την άλλη οι χαμένοι που βλέπουν την ταύτισή τους με το έθνος και την πατρίδα να υποσκάπτεται. Αυτή η κατάσταση, σε συνδυασμό με την υψηλή ανεργία, οδήγησε τους χαμένους σε μια υπερπατριωτική αντίδραση –αφού βλέπουν την εθνική ταυτότητά τους να υπονομεύεται. Ετσι συγκροτείται μια βαθιά αντίθεση μεταξύ μιας μειοψηφίας που σταδιακά αποκτά έναν κοσμοπολίτικο προσανατολισμό, και των λαϊκών στρωμάτων που αντιδρούν σε αυτήν τη νέα κατάσταση. Με άλλα λόγια, βλέπουμε μια ρωγμή στον κοινωνικό ιστό μεταξύ ενός νεοφιλελεύθερου κατεστημένου και ενός περιθωριοποιημένου κομματιού της εργατικής κυρίως τάξης, τάξης που υπό την επιρροή οπορτουνιστικών, λαϊκιστικών λόγων εναντιώνεται στην παγκοσμιοποίηση καθώς και στην ευρωπαϊκή ενοποίηση, αφού η τελευταία αμβλύνει ακόμα περισσότερο την αυτονομία του κράτους – έθνους και την παραδοσιακή εθνική κουλτούρα. Τέλος, ένα τέταρτο χαρακτηριστικό της παγκοσμιοποίησης είναι οι μαζικές μεταναστευτικές ροές σε έναν κόσμο όπου οι χώρες όλο και πιο πολύ αλληλοσυνδέονται. Αυτό, σε συνδυασμό με τη ραγδαία ανάπτυξη μιας παγκόσμιας καταναλωτικής κουλτούρας, αναπόφευκτα οδηγεί τους φτωχούς και ανέργους του Τρίτου Κόσμου προς τις πλούσιες χώρες της Δύσης. Στη Δύση, από την άλλη μεριά, οι χαμένοι από την παγκοσμιοποίηση βλέπουν τη μαζική είσοδο μεταναστών σαν απειλή της εθνικής τους ταυτότητας, καθώς και σαν κίνδυνο απώλειας θέσεων εργασίας και κοινωνικών παροχών.
Με δυο λόγια, ο συνδυασμός εντεινόμενων ανισοτήτων, άμβλυνσης της αυτονομίας του κράτους, η ταυτοτική κρίση και η μαζική μετανάστευση δημιουργούν ένα πλαίσιο ευνοϊκό για την άνοδο του λαϊκισμού. Ενός ακροδεξιού αλλά και ενός ακροαριστερού, όπως αυτός του Μελανσόν στη Γαλλία. Και οι δύο λαϊκισμοί στοχεύουν στην κινητοποίηση των χαμένων. Μια κινητοποίηση που μοιάζει πολύ με τις εξελίξεις που επικράτησαν σε διάφορες χώρες της Λατινικής Αμερικής από τον Μεσοπόλεμο και μετά. Σήμερα, βέβαια, οι συνθήκες που οδηγούν στην άνοδο του λαϊκισμού είναι διαφορετικές. Σήμερα τα λαϊκιστικά κόμματα έχουν ως απώτερο στόχο την ανατροπή της παγκοσμιοποίησης και την επαναφορά της αυτονομίας του κράτους – έθνους. Και οι δύο αυτοί στόχοι είναι στην τωρινή συγκυρία αδύνατοι. Προφανώς, εκτός από την περίπτωση ενός πυρηνικού πολέμου, η επιστροφή προς τα πίσω, δηλαδή η ιδέα της αποπαγκοσμιοποίησης, είναι ουτοπική. Οσο για την άμβλυνση της αυτονομίας του κράτους, αυτή είναι εξίσου αδύνατη. Δηλαδή δεν είναι δυνατόν το κράτος να μπορέσει ξανά να ελέγξει, κυρίως σε μικρές χώρες όπως η Ελλάδα, την αγορά και τις κινήσεις των κεφαλαίων σε εθνικό επίπεδο. Η επιστροφή του πολιτικού, δηλαδή ο πολιτικός έλεγχος της αγοράς, όπως αυτός λειτούργησε στην περίοδο της κλασικής σοσιαλδημοκρατίας, μπορεί να επιτευχθεί μόνο σε υπερεθνικό επίπεδο σήμερα, δηλαδή σε έναν ευρύτερο σχηματισμό, όπως αυτός της ευρωζώνης. Μόνο σε ένα υπερεθνικό επίπεδο μπορούν ξανά να επιτευχθούν οι βασικοί σοσιαλδημοκρατικοί στόχοι, δηλαδή:
* πρώτον, η μείωση των εντεινόμενων ανισοτήτων,
* δεύτερον, η κατεύθυνση, μέσω πολιτικών ελέγχων της αγοράς, του παραγόμενου πλούτου προς κοινωνικούς και οικολογικούς στόχους,
*τρίτον, ο παραπέρα εκδημοκρατισμός του πολιτικού συστήματος.
Αναθεωρητισμός και εξελικτισμός. Σε ένα πιο θεωρητικό επίπεδο, κατά τον Bernstein, τον κύριο εκπρόσωπο της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατικής θεωρίας, η σοσιαλδημοκρατία χαρακτηρίζεται από δύο βασικές θέσεις: τον αναθεωρητισμό και τον εξελικτισμό. Ο αναθεωρητισμός ασκεί κριτική στο ύστερο έργο του Μαρξ που τονίζει «σιδηρούς νόμους» του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, νόμους που θα οδηγήσουν αναπόφευκτα στην κατάρρευσή του (αυτή η θεωρία έχει ξαναζωντανέψει σήμερα, με σημαντικούς διανοητές να προβλέπουν την ερχόμενη κατάρρευση του καπιταλισμού –βλ. W. Streeck, 2016). Οσο για τη δεύτερη θέση της σοσιαλδημοκρατικής θεωρίας, τον εξελικτισμό, εδώ γίνεται κριτική στη βίαιη επαναστατική στρατηγική που ο Λένιν θεωρούσε αναγκαία για τη μετάβαση στον σοσιαλισμό / κομμουνισμό. Αντίθετα με αυτήν τη θέση, ο Bernstein υποστηρίζει πως μόνο εξελικτικά, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες, είναι δυνατόν να φθάσουμε σε μια μετακαπιταλιστική κατάσταση την οποία ονομάζει δημοκρατικό σοσιαλισμό.
Νομίζω πως οι παραπάνω θέσεις είναι κοινές και στη σοσιαλδημοκρατική Κεντροαριστερά και στη ριζοσπαστική ευρωπαϊκή Αριστερά. Με άλλα λόγια, στον βαθμό που τα ριζοσπαστικά αριστερά κόμματα αποφασίσουν να ακολουθήσουν τον ευρυζωνικό δρόμο, θα έλεγα πως μετατρέπονται σε ριζοσπαστικά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Βέβαια, τα ριζοσπαστικά αριστερά κόμματα αποφεύγουν τον όρο σοσιαλδημοκρατία. Θεωρούν πως η προσέγγιση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων προς τον νεοφιλελευθερισμό στο τέλος της δεκαετίας του ’80 οδήγησε στον οριστικό θάνατο της «αληθινής» σοσιαλδημοκρατίας. Σήμαινε το πέρασμα στον μπλερισμό / σοσιοφιλελευθερισμό. Αυτού του είδους η κριτική δεν λαμβάνει όμως σοβαρά υπόψη της πως ο λεγόμενος μπλερισμός δεν ήταν προδοσία. Ηταν μια ιστορική αναγκαιότητα. Ηταν ο μόνος τρόπος εκλογικής επιβίωσης της σοσιαλδημοκρατίας σε ένα μεταφορντικό πλαίσιο όπου η βιομηχανική εργατική τάξη, η κύρια εκλογική βάση της σοσιαλδημοκρατίας, συρρικνώθηκε. Και είναι ακριβώς αυτή η επιβίωση που έκανε δυνατή τη μη διάλυση από τη νεοφιλελεύθερη λαίλαπα των επιτευγμάτων της κλασικής σοσιαλδημοκρατίας. (Για παράδειγμα, ο Τόνι Μπλερ, ακολουθώντας τον λεγόμενο τρίτο δρόμο, βοήθησε σημαντικά τα λαϊκά στρώματα. Αυτό ξεχάστηκε όταν αποφάσισε να στηρίξει ενεργά την πολιτική του προέδρου Μπους στο Ιράκ –βλ. «Το Βήμα», 10/6/2001). Για αυτόν τον λόγο, η αρνητική σημειολογία του όρου «σοσιαλδημοκρατία» αποκόπτει τη ριζοσπαστική Αριστερά από μια προοδευτική παράδοση που για πρώτη φορά στην ιστορία του καπιταλισμού έκανε τις σύγχρονες κοινωνίες στη Βορειοδυτική Ευρώπη πιο ανθρώπινες. Συμπερασματικά, οι προοδευτικές δυνάμεις της ευρωζώνης μπορούν και πρέπει να είναι ένας συνασπισμός της σοσιαλδημοκρατικής Κεντροαριστεράς, της φιλευρωπαϊκής ριζοσπαστικής Αριστεράς καθώς και άλλων προοδευτικών δυνάμεων. Δυνάμεων που θα έχουν ως στόχο την καταπολέμηση του λαϊκισμού από τη μια μεριά και του νεοφιλελευθερισμού από την άλλη. Καμία από τις παραπάνω δυνάμεις δεν μπορεί από μόνη της να αντισταθεί στον πολιτικό αυταρχισμό του λαϊκισμού και τον αγοροκρατικό αυταρχισμό του νεοφιλελευθερισμού. Μόνο μια «τριπλή» συμμαχία μπορεί, στο πλαίσιο μιας ενωμένης Ευρώπης, να διασώσει και να προωθήσει παραπέρα τις χειραφετικές πλευρές του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Ο Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας LSE
Τελευταία Νέα