«Η ενωμένη Ευρώπη είναι η μόνη λογική ουτοπία»

Ο Χαβιέρ Θέρκας είναι από τους συγγραφείς που δεν παύουν να εκπλήσσουν το αναγνωστικό κοινό. Ο πεζογραφικός του λόγος εξερευνά κυρίως τις γκρίζες ζώνες της Ιστορίας, εκεί που η αλήθεια συντρίβεται κάτω από το εύπεπτο ψέμα και τον λαϊκισμό. Ο συγγραφέας ανασύρει με υπομονή και επιμονή θραύσματα όσων τείνουν να χαθούν, στήνοντας μια μυθοπλαστική αλήθεια εκ νέου, όπου αναδομεί δραστικά τη συλλογική συνείδηση.

Στο καινούργιο του μυθιστόρημα ασχολείται μ’ ένα σκάνδαλο τεραστίου μεγέθους που συγκλόνισε την Ισπανία. Ο Ενρίκ Μάρκο παρουσιαζόταν επί δεκαετίες ως ένας ήρωας του αναρχοσυνδικαλιστικού κινήματος και της ευρύτερης Αριστεράς στη Βαρκελώνη. Μαχητής στο πλευρό των Δημοκρατικών κατά του Φράνκο, επιζήσας των στρατοπέδων συγκέντρωσης στη ναζιστική Γερμανία, πρόεδρος διαφόρων σωματείων για τη διατήρηση της μνήμης. Ενας άνθρωπος με πάμπολλες συνεντεύξεις στα ΜΜΕ, που είχε τιμηθεί με σημαντικές διακρίσεις και βραβεία. Κορυφαία στιγμή του Ενρίκ Μάρκο ήταν όταν συγκίνησε με την ομιλία του τους περισσότερους ισπανούς βουλευτές στο Κοινοβούλιο της χώρας.

Ξάφνου το 2005, ένας νεαρός ρεπόρτερ ανακαλύπτει πως όλα τα παραπάνω ήταν ένα χονδροειδές ψέμα. Η παραφουσκωμένη αφήγηση ενός φαντασμένου. Η αλλοίωση της Ιστορίας. Ακολούθησε τσουνάμι διαμαρτυριών, αναθέματος, πολιτικών αντιπαραθέσεων, ενώ υπήρξαν και αρκετοί υποστηρικτές του. Οι αποκαλύψεις έγιναν λίγο πριν πεθάνει, στα ενενήντα του χρόνια. Ετσι μπορεί ο οποιοσδήποτε να αντιληφθεί το βάθος της ιστορικής παραποίησης που είχαν υποστεί οι ισπανοί πολίτες. Αμέσως σχεδόν προέκυψαν τέσσερα καυτά ερωτήματα: Ποιος είναι στ’ αλήθεια ο Ενρίκ Μάρκο; Γιατί έκανε ό,τι έκανε επί τόσα χρόνια; Γιατί δεν βγήκε κανείς από τους συναγωνιστές του να αμφισβητήσει τα όσα έλεγε; Γιατί αυτή η ιστορία εν τέλει προκάλεσε τέτοιο σοκ στον συγγραφέα Χαβιέρ Θέρκας, αλλά και σε διανοούμενους μεγάλου βεληνεκούς όπως ο Μάριο Βάργκας Λιόσα ή ο Κλάουντιο Μάγκρις;

Στη συνέντευξη για το «Βιβλιοδρόμιο» ο Θέρκας ξετυλίγει το νήμα μιας αδιανόητης απάτης. Παράλληλα αναρωτιέται «πόση αλήθεια αντέχουμε και αν την αντέχουμε», ενώ ανατέμνει τις στρεβλώσεις των εθνικών κλισέ. Πάνω στις οποίες ηρωοποιούνται άκριτα πρόσωπα και καταστάσεις. Τελικά, ένας κατ’ εξακολούθηση αληθινός ψεύτης είναι κι ένας μεγάλος μυθοπλάστης; Ή παραμένει η μαύρη τρύπα της Ιστορίας και της συλλογικής λήθης; Οφείλουμε σ’ αυτό το σημείο να ευχαριστήσουμε τις εκδόσεις Πατάκη που κινήθηκαν αποτελεσματικά εν μέσω καλοκαιρινής ραστώνης.

Κάτω από ποιες συνθήκες και περιστατικά γράψατε την απίθανη ιστορία του Ενρίκ Μάρκο;

Η καλύτερη απάντηση σε αυτή την ερώτηση βρίσκεται στο ίδιο το βιβλίο, επειδή αυτό το μυθιστόρημα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί – όπως σχεδόν όλα όσα έχω γράψει – «μυθιστόρημα περιπετειών πάνω στην περιπέτεια του να γράφεις μυθιστορήματα». Επειδή σ’ αυτό, πέρα από το να διηγηθώ την ιστορία του Ενρίκ Μάρκο, διηγούμαι την ιστορία για την οποία το έγραψα (που καταλήγει να είναι τόσο σημαντική όσο η άλλη). Οπως κι αν έχει, η ερώτηση δεν είναι γιατί έγραψα για τον Μάρκο αλλά πώς δεν γράφω γι’ αυτόν. Εναν άνδρα που ο Βάργκας Λιόσα έχει αποκαλέσει τον καλύτερο απατεώνα της ιστορίας, ικανό να εξαπατήσει όλο τον κόσμο σχετικά με το πιο ατρόμητο έγκλημα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Κατάφερε να πείσει πως ήταν ένας πρώην εξόριστος στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης διηγούμενος την ψεύτικη εμπειρία του σε όλους, μιλώντας γι’ αυτήν στους φοιτητές, στο ραδιόφωνο, την τηλεόραση, στη Βουλή, ενώπιον πρώην απελαθέντων. Αυτή είναι η πρώτη ερώτηση που μου έκανα πριν γράψω αυτό το βιβλίο: γιατί αυτός ο άνδρας έκανε ό,τι έκανε; Η δεύτερη ήταν: γιατί κανένας δεν αμφισβήτησε την ιστορία του και όλος ο κόσμος την πίστεψε; Η τρίτη: γιατί η αποκρυπτογράφηση του απατεώνα μού δημιούργησε ένα τόσο μεγάλο σοκ; Το βιβλίο είναι, κατά κάποιον τρόπο, μια προσπάθεια να απαντήσω σ’ αυτές τις ερωτήσεις, ή για να το πω καλύτερα, να τις διατυπώσω με τον πιο περίπλοκο τρόπο, ο οποίος είναι αυτός που στην πραγματικότητα κάνουν τα μυθιστορήματα.

Στο βιβλίο αναφέρετε ένα άρθρο που έγραψε ο Κλάουντιο Μάγκρις, ο οποίος ισχυριζόταν πως ο Μάρκο είναι «Ενας ψεύτης που λέει την αλήθεια». Συμφωνείτε με αυτή την άποψη;

Οχι. Πιστεύω ότι ο Μάγκρις κάνει λάθος. Το επιχείρημά του είναι ότι τα ψέματα του Μάρκο είναι φανταστικά, μικρής σημασίας, επειδή χάρη σ’ εκείνα ο Μάρκο αποκαλύπτει, στις διαλέξεις και τις συνεντεύξεις του, την αλήθεια σχετικά με θέματα βασικά της ιστορίας: τα ναζιστικά στρατόπεδα, τον πόλεμο, τη δικτατορία του Φράνκο κ.λπ. Αλλά αυτό είναι λάθος, γιατί αυτό που διηγούνταν ο Μάρκο δεν ήταν αλήθεια, αλλά μία αλήθεια γλυκιά, εύπεπτη, συναισθηματική, μανιχαϊστική. Χωρίς αυτό που, με αφορμή τα ναζιστικά στρατόπεδα, ο Πρίμο Λέβι αποκαλεί «γκρίζες ζώνες» – αυτούς τους τρομακτικούς τόπους όπου οι εκτελεστές μετατρέπονται σε θύματα και τα θύματα σε εκτελεστές. Δηλαδή: αυτό που ο Μάρκο διηγούνταν δεν ήταν η αλήθεια της ιστορίας αλλά το κιτς της ιστορίας. Μια ιστορία πλαστή. Από εκεί πηγάζει και το εξαιρετικό αποτέλεσμα που είχε ο χαρακτήρας. Γιατί αυτό είναι ένα από τα απαίσια πράγματα που δείχνει αυτό το βιβλίο: ότι όταν πρόκειται για το δικό μας χειρότερο παρελθόν – τόσο προσωπικό όσο συλλογικό – τα ανθρώπινα όντα έχουμε την τάση να προτιμούμε να λέμε ψέματα παρά την αλήθεια. Επειδή η αλήθεια συνηθίζει να είναι σκληρή, απαίσια και περίπλοκη, και τουλάχιστον προτιμούμε τις καλές αλήθειες, τις απλές αλλά παρηγορητικές.

Ο Μάρκο είναι μια τεράστια απάτη. Διηγούνταν τα πράγματα που ο κόσμος ήθελε ν’ ακούσει, όχι μόνο στην Ισπανία αλλά σε όλο τον κόσμο. Προτιμούσε πάντα τα κολακευτικά ψέματα από τις δυσάρεστες αλήθειες. Το βλέπουμε καθημερινά στην πολιτική. Οσο για το πώς να αφηγηθώ την ιστορία του, πολύ σύντομα κατάλαβα ότι η ζωή του Μάρκο ήταν ένα μεγάλο ψέμα από την αρχή μέχρι το τέλος, ότι ήταν φανταστικό μυθιστόρημα. Αποφάσισα λοιπόν ότι η συγγραφή ενός μυθιστορήματος για μια άλλη μυθοπλασία δεν είχε νόημα, ότι ήταν περιττή, λογοτεχνικά αδιάφορη. Αυτό που έκανα ήταν να γράψω ένα μυθιστόρημα χωρίς φαντασία, δηλαδή να οργανώσω στο βιβλίο μια μεγάλη μάχη μεταξύ της μυθοπλασίας και της πραγματικότητας, ανάμεσα στα ψέματα που είπε ο Μάρκο και τις αλήθειες πίσω από αυτά. Αν δεν κάνω λάθος, αυτό είναι τελικά το βιβλίο.