Κάθε σπήλαιο κρύβει τον δικό του μύθο

Η παράδοση επιμένει πως η σπηλιά του Κύκλωπα Πολύφημου, που βρέθηκε στον

δρόμο του Οδυσσέα, δεν είναι παρά το σπήλαιο της Μαρώνειας στην Κομοτηνή, αν

και την ίδια φήμη τη διεκδικούν πολλά ακόμη σπήλαια ανά την Ελλάδα. Αρκετά

μακρύτερα, στο νησί Ηρακλειά, στις Νότιες Κυκλάδες, οι πιο παλιοί από τους

κατοίκους είναι ακόμη πεπεισμένοι πως το σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη συνεχίζει

κάτω από τον βυθό της θάλασσας και φτάνει μέχρι την… Αντίπαρο.

Οι μύθοι και οι θρύλοι γύρω από τα σπήλαια της Ελλάδας παραμένουν ζωντανοί.

Νεράιδες «ξεπροβάλλουν», σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων, από το σπήλαιο

Περιστέρι στα Μέθανα, ενώ πολλοί πιστεύουν πως στο σπήλαιο Κεφάλα, στην

Κάλυμνο, υπάρχουν ακόμη θαμμένοι οι θησαυροί των πειρατών.

Από την Κρήτη μέχρι την Αστυπάλαια και από τα Κύθηρα μέχρι τα Ιωάννινα και

το Ξηρόμερο της Αιτωλοακαρνανίας, η επιστημονική προσέγγιση μπορεί συχνά να

αντικρούει τη φαντασία των κατοίκων, όμως μαζί δίνουν νέα πλοκή στις

παραμυθένιες αφηγήσεις.

ΠΡΙΝ από πολλά χρόνια οι κάτοικοι της περιοχής του Μεγαλοχωρίου στα Μέθανα

απέφευγαν να περνούν τα βράδια μπροστά από μία μεγάλη τρύπα που υπήρχε σε έναν

βράχο. Η παράδοση, αλλά και οι μαρτυρίες κάποιων χωριανών, έλεγαν ξεκάθαρα ότι

από εκεί έβγαιναν νεράιδες. Ο φόβος τούς οδήγησε στις συμβουλές μιας

«μάγισσας». Εκείνη τους έδωσε τρία καρφιά, για να τα καρφώσουν ακριβώς πάνω

από την τρύπα και να σκοτώσουν τις νεράιδες. Όπως και έκαναν. Τα σημάδια από

τα καρφιά είναι ακόμη και σήμερα στη θέση τους.

Το συγκεκριμένο σπήλαιο λέγεται Περιστέρι. Και η ομορφιά του δεν οφείλεται

μόνο στη μορφή των σταλακτιτών που δημιουργήθηκαν αργά αργά μέσα από το

πέρασμα εκατομμυρίων ετών. Οι θρύλοι και ο παραδόσεις, που άλλαζαν ή

εμπλουτίζονταν από καιρό σε καιρό, πρόσθεσαν και αυτοί με τη σειρά τους ένα

μικρό λιθαράκι στην ιστορία του σπηλαίου. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει, φυσικά,

μόνο με την περίπτωση του Περιστερίου. Σχεδόν κάθε σπήλαιο της Ελλάδας κρύβει

στα βάθη του και έναν διαφορετικό θρύλο. Από τη μυθολογία, την αρχαιότητα, την

εποχή των πειρατών, την Τουρκοκρατία. Με άλλα λόγια, η γοητεία ενός τέτοιου

μέρους δεν εξαντλείται μόνο στα όσα βλέπει ο επισκέπτης. Αλλά και σε όσα

μπορεί να ακούσει.

Όπως συμβαίνει με το σπήλαιο της Μαρμαροσπηλιάς στην Ιθάκη, στον κόλπο του

Βαθέος. Η παράδοση εδώ, πηγάζει από την ομηρική Οδύσσεια και θέλει το σπήλαιο

αυτό να είναι εκείνο όπου λατρεύονταν οι νύμφες Ναϊάδες. Και μέσα στο οποίο,

όπως μας λέει η κ. Άννα Πετρόχειλου, πρόεδρος της Ελληνικής Σπηλαιολογικής

Εταιρείας, ο Οδυσσέας έκρυψε τους θησαυρούς που του χάρισαν οι Φαίακες, λίγο

πριν φθάσει στην πατρίδα του.

Μία άλλη παράδοση, όμως, θέλει τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του να έζησαν

την περιπέτειά τους με τον Κύκλωπα Πολύφημο στο σπήλαιο της Μαρώνειας στην

Κομοτηνή. Η αλήθεια είναι, βέβαια, πως τη σκηνή όπου ο Οδυσσέας

αυτοαποκαλείται «Κανένας», την διεκδικούν και άλλα σπήλαια. Το συγκεκριμένο,

όμως, που βρίσκεται πέντε χιλιόμετρα από τη Μαρώνεια, έχει μπροστά του έναν

σταλαγμίτη με ύψος δύο μέτρα και πλάτος πέντε μέτρα. Και λέγεται πως ήταν η

θεόρατη πέτρα, με την οποία ο Κύκλωπας έκλεινε την είσοδο του σπηλαίου. Το

μέρος αυτό πάντως, όπως έχει αποδειχτεί από παλιότερες ανασκαφές, είχε

χρησιμοποιηθεί ως τόπος λατρείας ή κατοικίας από τη Νεολιθική μέχρι και τη

Βυζαντινή εποχή.

Η περίοδος της νεώτερης ιστορίας μας τροφοδότησε με παραδόσεις πολλά σπήλαια,

όπως και εκείνο των Κατακομβών στα Ιωάννινα. Σύμφωνα με μία από αυτές, ο Αλή

Πασάς είχε χτίσει εκεί μπαρουταποθήκες, οι οποίες αργότερα χρησίμευσαν ως

φυλακές. Εκεί βρήκαν αρκετοί μαρτυρικό θάνατο. Ο Αλή Πασάς είχε χρησιμοποιήσει

το πρώτο τμήμα της σπηλαίου, που διανοιγόταν κάτω από το τζαμί του, ώστε να

φτιάξει την απόρθητη μπαρουταποθήκη του.

Η ιστορία των σπηλαίων της Ελλάδας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με τους

πειρατές. Οι θρύλοι για τα μυστικά περάσματα, όπου έκρυβαν τους θησαυρούς

τους, και για τις δαιδαλώδεις σπηλιές που αποτελούσαν τα κρησφύγετα τους,

ηχούν ακόμη σε πολλές περιοχές. Μία από τις ιστορίες αυτές αφηγείται τα όσα

συνέβαιναν στο σπήλαιο της Κεφάλας, στην Κάλυμνο. Οι πειρατές χρησιμοποιούσαν

ως μυστική αποβάθρα έναν μικρό όρμο στα νότια παράλια του νησιού. Μετά τις

επιδρομές τους φορτωμένοι με τα λάφυρα, ανέβαιναν τις απόκρημνες πλαγιές του

βουνού Κεφάλα και έφθαναν στην είσοδο του σπηλαίου, όπου και τα έκρυβαν. Η

παράδοση λέει ότι κάποιες καλόγριες από μία γειτονική μονή ανακάλυψαν αυτό το

μυστικό κρησφύγετο και πήραν πολλά χρυσά νομίσματα και άλλους θησαυρούς. Όμως,

την ύπαρξη του σπηλαίου, που η είσοδός του ήταν καλυμμένη με κλαδιά, δεν την

μαρτύρησαν σε κανέναν.

ΗΤΑΝ ΠΕΡΑΣΤΙΚΟΣ από το χωριό, φιλοξενούμενος στο σπίτι του μακαρίτη σήμερα

Γιάννη Πρεβεζάνου, ο αρχαιολόγος και καθηγητής που έριξε, πριν από εξήντα οκτώ

χρόνια, το πρώτο φως στα βάθη της γης. Η χρυσαφένια λάμψη που αντίκρυσε τότε

από το κατώι του σπιτιού, έκανε πολλούς να πιστέψουν πως εκεί, κάτω από τα

θεμέλια των σπιτιών τους, βρισκόταν θαμμένο το… παλάτι και ο χρυσός θρόνος

του βασιλιά Κώνωπα, του ανθρώπου που έδωσε το όνομά του στην ορεινή Κωνωπίνα,

στο Ξηρόμερο της Αιτωλοακαρνανίας.

Ο θρύλος γύρω από τον βασιλιά Κώνωπα έδενε πολύ καλά με το «εύρημα» του

άγνωστου αρχαιολόγου. Μέχρι το 1982, όταν ένας κάτοικος του χωριού, ο

Παναγιώτης Κοθρούλας, βρέθηκε τυχαία μπροστά στην είσοδο ενός εντυπωσιακού σπηλαίου.

«Χρυσαφένιος» δεν ήταν ο θρόνος του μυθικού βασιλιά, αλλά τα σπάνια πετρώματα

που έκρυβε για πολλά χρόνια στο υπέδαφός του ο λόφος του Αγίου Ευθυμίου, στο

κέντρο του χωριού. Χτίζοντας το σπίτι του εκεί, ο Παναγιώτης Κοθρούλας είδε το

έδαφος να υποχωρεί, αποκαλύπτοντας ένα πανάρχαιο σπήλαιο, μοναδικής ομορφιάς

και επιστημονικής αξίας. Λίγους μήνες αργότερα, έφτασε στην Κωνωπίνα η πρώτη

αποστολή της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, με επικεφαλής την κ. Άννα Πετροχείλου.

Ακολούθησαν δύο ακόμη επιστημονικές αποστολές, το 1991 και το 1993. Στις

αναφορές τους κάνουν λόγο για έναν «εκπληκτικό διάκοσμο από πολλών ειδών

σταλακτίτες και σταλαγμίτες, πολλοί εκ των οποίων έχουν ένα σπάνιο καφεκόκκινο

(χρυσαφί) χρώμα, που οφείλεται σε προσμείξεις σιδήρου, μαγγανίου και Μαγνησίου».

Ο σπηλαιολόγος Σταμάτης Κίρδης αναφέρει πως το σπήλαιο της Κωνωπίνας, εκτός

από εντυπωσιακή ομορφιά, παρουσιάζει και μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον.

«Πρόκειται για ένα… γεωλογικό εργαστήρι, που αν δεν μπορεί να αξιοποιηθεί

τουριστικά, θα πρέπει να αξιοποιηθεί από την επιστημονική κοινότητα», λέει στα «ΝΕΑ».

Όμως, τα επόμενα χρόνια, το παραμύθι μπλέχτηκε για τα καλά στα γρανάζια της

γραφειοκρατίας και θάφτηκε κάτω από αμέτρητες αναπάντητες αιτήσεις για την

αξιοποίηση του σπηλαίου. Ο άνθρωπος που το ανακάλυψε και που κατέβηκε πρώτος

από το βάραθρο βάθους είκοσι μέτρων, ακολούθησε τη συμβουλή των ειδικών και

κάλυψε καλά την είσοδό του, για να το προστατεύσει. Και περιμένει ακόμη σήμερα

να μάθει τι μέλλει γενέσθαι.

ΠΟΛΛΕΣ από τις ιστορίες των παππούδων κάνουν λόγο για σπήλαια, που διασχίζουν

υπογείως… ολόκληρη την Ελλάδα. Μιλούν για ποτάμια, που ξεκινούν από τα

σπήλαια και χάνονται κάτω από το έδαφος της γης. Συχνά, η διαδρομή του νερού

μέσα από τα ασβεστολιθικά ή μαρμαρικά πετρώματα δύσκολα μπορεί να ανιχνευτεί.

Πρόκειται για ένα επιστημονικό γεγονός, που όμως εύκολα τροφοδοτεί τη φαντασία πολλών.

Για παράδειγμα, στο νησί Ηρακλειά υπάρχει το σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη. Ο

πρόεδρος της Κοινότητας, Θεοχάρης Γαβαλάς, θυμάται ακόμη τα λεγόμενα των

παλαιότερων κατοίκων του νησιού, σύμφωνα με τα οποία ένα παρακλάδι του

σπηλαίου καταλήγει στην Αντίπαρο.

«Αυτά, βέβαια, δεν ήταν παρά υποθέσεις των παππούδων μας. Μια και οι ίδιοι

πίστευαν ότι το σπήλαιο συνεχίζεται και πέρα από τα τοιχώματα, που βρίσκονται

στο τέλος τους. Την πεποίθησή τους αυτή την αντλούσαν από το γεγονός ότι κάθε

φορά που χτυπούσαν εκείνα τα τοιχώματα, άκουγαν έναν ήχο σαν καμπάνα, που

φανέρωνε πως πίσω βρισκόταν κάποια άλλη αίθουσα».

Ο Στάθης Στείρος, γεωφυσικός στο Πανεπιστήμιο Πατρών, λέει στα «ΝΕΑ» ότι οι

υποθέσεις των κατοίκων διαφόρων περιοχών για υπόγειες διαδρομές σπηλαίων και

ποταμών, που ξεκινούν από το ένα μέρος και καταλήγουν σε άλλα, δεκάδες

χιλιόμετρα πιο μακριά, είναι απλές δοξασίες. «Η μέχρι τώρα επιστημονική έρευνα

δεν έχει αποδείξει κάτι τέτοιο. Το υπέδαφος της χώρας δεν αποτελείται μόνο από

πετρώματα, τα οποία είναι υδατοπερατά. Αποτελείται και από πετρώματα, τα οποία

δεν επιτρέπουν τη διέλευση του νερού από μέσα τους».

Ο κ. Στείρος προσθέτει ότι σε πολλές περιπτώσεις είναι γνωστά τα σημεία από

όπου πηγάζουν υπόγειοι ποταμοί, «χωρίς όμως να ξέρουμε και πού εκβάλλουν».

Υπάρχουν και περιπτώσεις, που ακόμη και από την αρχαιότητα ήταν γνωστές οι

υπόγειες διαδρομές που ακολουθούσε το νερό.

Όπως συμβαίνει με τις πηγές της Στυμφαλίας, που εκβάλλουν στον Αργολικό κόλπο,

με εκείνες της Κωπαΐδας που κατέληγαν στη Λάριμνα και με τις καταβόθρες

Αργοστολίου της Κεφαλονιάς που καταλήγουν στις πηγές της Σάμης.

Αμέτρητες είναι οι παραδόσεις που σχετίζονται με τα σπήλαια της Κρήτης. Το

σπήλαιο της Γεροντοσπηλιάς ή Μελιδονίου θεωρείται πως ήταν τόπος λατρείας κατά

τη Μινωική εποχή. Ο ίδιος χώρος χρησίμευσε αργότερα για τη λατρεία του γίγαντα

Τάλω, που σύμφωνα με τη μυθολογία έτρεχε γύρω-γύρω από το νησί προφυλάσσοντάς

το από τους εισβολείς. Εκατοντάδες χρόνια αργότερα, την εποχή τη

Τουρκοκρατίας, η Ιστορία συνδέθηκε για μία ακόμη φορά μαζί του. Τον Οκτώβριο

του 1823 είχαν βρει τον θάνατο από ασφυξία 370 κάτοικοι της περιοχής, όταν

είχαν καταφύγει στο σπήλαιο για να σωθούν από τους Τούρκους επιδρομείς. Οι

τελευταίοι είχαν πετάξει στην είσοδο του σπηλαίου φλεγόμενα αντικείμενα, ο

καπνός από τα οποία προκάλεσε τον θάνατο των χωριανών.

Λίγους αιώνες νωρίτερα, την εποχή της Ενετοκρατίας, το σπήλαιο της Αγίας

Σοφίας στον Κίσσαμο Χανίων συνδέθηκε και αυτό με θρύλους. Ένας από αυτούς

έλεγε πως οι τοπικές αρχές χορηγούσαν αμνηστία στους επαναστάτες, αν οι

τελευταίοι παρέδιδαν το κεφάλι του πατέρα ή του αδερφού τους. Ένας νεαρός

επαναστάτης ήταν ο Ι. Ψαρομήλιγγος και οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής

είχαν εναποθέσει πάνω του τις ελπίδες για τη μελλοντική λύτρωσή τους από τον

ζυγό. Ο νεαρός, όμως, ήταν επικηρυγμένος και για να γλιτώσει έπρεπε να τηρήσει

το έθιμο του αποκεφαλισμού. Ο πατέρας και ο θείος του νεαρού, που είχαν

καταφύγει στο σπήλαιο, τον κάλεσαν να τους αποκεφαλίσει, κάτι το οποίο αυτός

δεν μπορούσε να κάνει. Και οι δύο γέροντες πήραν από μόνοι τους την απόφαση να

τελειώσουν την ζωή τους. Οπότε και ο νεαρός στη συνέχεια, με βαριά καρδιά,

ακολούθησε το έθιμο και αμνηστεύθηκε.

Για το ίδιο σπήλαιο, που απέχει από τα Χανιά 48 χιλιόμετρα, υπάρχει και ένας

άλλος θρύλος. Έχει να κάνει με την εικόνα της Αγίας Σοφίας, την οποία κάποιοι

πιστοί τη μετέφεραν εκεί από την Κωνσταντινούπολη, ώστε να τη διαφυλάξουν από

τις λεηλασίες. Για την Αγία Σοφία, όμως, μιλούν οι παραδόσεις και σε ένα άλλο

σπήλαιο στα Κύθηρα, στη θέση Μυλοπόταμος. Η είσοδος του σπηλαίου βρίσκεται σε

ύψος 60 μέτρων πάνω από τη θάλασσα. Λίγα μέτρα πιο βαθιά από αυτήν υπάρχει ένα

μικρό εκκλησάκι, που φέρει τη χρονολογία 1785 και είναι αφιερωμένο στη μνήμη

της Αγίας Σοφίας. Ακριβώς στο μέρος αυτό η παράδοση λέει πως βρέθηκε το σώμα

της, άγνωστο από ποιους.

Πάλι στην Κρήτη, γύρω από τις νεράιδες είναι πλεγμένη η παράδοση αναφορικά με

το σπήλαιο του Σεντόνη στα Ζωνιανά του Ρεθύμνου. Μία κοπέλα αντίκρυσε τυχαία

την είσοδό του και η περιέργειά της την οδήγησε στο εσωτερικό του. Με όσα είδε

γοητεύτηκε και άρχισε να περπατά όλο και πιο μέσα. Οι δικοί της ανησύχησαν και

την αναζητούσαν για οκτώ ημέρες. Ώσπου είδαν τη μεγάλη τρύπα και μπήκαν μέσα.

Η κοπέλα ήταν νεκρή όταν βρέθηκε. Και στο πρόσωπό της είχε διαγραφεί ένα

χαμόγελο. Όλοι τότε συμπέραναν πως ήταν «νεραϊδοπαρμένη».