Η Κρήτη φιλοξενεί τους φυσητήρες της Μεσογείου

Η Αμαζόνα, ο Δίας, η Αμόεμπα και ο Πολύστικτος συχνάζουν στο απέραντο γαλάζιο

της Νότιας Κρήτης. Τα θηλυκά προτιμούν την παρέα, ενώ τα αρσενικά κολυμπούν

συνήθως μοναχικά. Όταν θέλουν να «μιλήσουν», κάνουν «κλικ» και μπορούν να

βλέπουν στο σκοτάδι με… τ’ αυτιά τους.

Οι φυσητήρες, δεν είναι ούτε δελφίνια ούτε φάλαινες. Ανήκουν στα οδοντοκητώδη,

γιατί έχουν δόντια ­ και όχι μπαλένες και «μουστάκια» όπως οι φάλαινες ­ και

«συγγενεύουν» περισσότερο με τα δελφίνια. Περνούν όλη τους τη ζωή στη Μεσόγειο

και κάποιοι απ’ αυτούς στην Ελλάδα. Ο πιο διάσημος φυσητήρας ήταν ο… Mobby

Dick, όμως το εκδικητικό και φονικό κήτος της ταινίας ουδεμία σχέση έχει με

την πραγματικότητα, αφού, όπως λέει στα «ΝΕΑ» ο δρ Αλέξανδρος Φραντζής,

βιολόγος-ωκεανογράφος και συνεργάτης του Εθνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών,

«τα ζώα αυτά παρά το μέγεθός τους δεν κάνουν το παραμικρό για να κάνουν κακό

στον άνθρωπο. Είναι απολήτως ειρηνικά, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι

πρόκειται για άγρια ελύυθερα ζώα που πρέπει να τα σεβόμαστε».

Το πρόγραμμα

Τα τέσσερα τελευταία χρόνια η συλλογή δεδομένων στη Νοτιοδυτική Κρήτη έδειξε

ότι η περιοχή αυτή έχει ιδιαίτερη βιολογική αξία για τους φυσητήρες όλης της

Μεσογείου. «Μοιάζει να είναι ο πιο σημαντικός τόπος περάσματος, διατροφής,

συνάθροισης και πιθανώς αναπαραγωγής του είδους στη Μεσόγειο. Ο μεσογειακός

πληθυσμός των φυσητήρων είναι πιθανότατα σημαντικά απομονωμένος από τον

αντίστοιχο του Ατλαντικού Ωκεανού, με συνέπεια να είναι πολύ ευάλωτος απέναντι

σε οιαδήποτε ανθρωπογενή απειλή. Σύμφωνα με τα διεθνή ντοκουμέντα, απαρτίζεται

από μικρό αριθμό ατόμων, παρουσιάζει εμφανή σημάδια συρρίκνωσης και η

προστασία του πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα σε μεσογειακό επίπεδο», τονίζει

ο δρ Φραντζής.

Για τους λόγους αυτούς, το 1998 η επιστημονική ομάδα του δρος Αλέξανδρου

Φραντζή δημιούργησε το ερευνητικό πρόγραμμα «Φυσητήρες της Νότιας Κρήτης».

Αντικείμενο του προγράμματος είναι η αριθμητική καταγραφή των φυσητήρων και η

μελέτη της βιολογίας, της επικοινωνίας και των μεταναστεύσεών τους. Τα πρώτα

αποτελέσματα από το καλοκαίρι που πέρασε η ομάδα μαζί με πενήντα οικοεθελοντές

στην Κρήτη έχουν ήδη βγει και αποδεικνύουν τη μοναδικότητα των ζώων αυτών.

Οι συναντήσεις

«Η ευκολία τού να συναντήσει κανείς φυσητήρες ήταν μεγάλη. Τρεις στις τέσσερις

ημέρες συναντούσαμε φυσητήρες», επισημαίνει ο δρ Φραντζής, συμπληρώνοντας ότι

το καλοκαίρι που πέρασε η ομάδα είχε 31 ακουστικές επαφές με τους φυσητήρες

και ακόμη 23 οπτικές συναντήσεις. Πέντε από τις συναντήσεις αυτές ήταν με

κοινωνικές ομάδες τριών έως εννέα ατόμων, μία συνάντηση με ένα ζευγάρι και 17

με μοναχικούς αρσενικούς. Αξίζει να αναφερθεί εδώ η ιδιαίτερη κοινωνική τους

δομή. Υπάρχουν οι κοινωνικές ομάδες των οποίων ηγούνται τα θηλυκά. Οι ομάδες

αυτές είναι μικρές, περίπου δέκα ατόμων, και αποτελούνται από τα θηλυκά, τα

παιδιά και τα εγγόνια. Τα αρσενικά ζουν έξω από τις ομάδες αυτές και όσο

μεγαλώνουν απομακρύνονται. Αν, για παράδειγμα, τα θηλυκά ζουν σε τροπικές και

υποτροπικές περιοχές, τα αρσενικά βρίσκονται στις πολικές περιοχές. Αυτό

συμβαίνει, σύμφωνα με τον δρα Φραντζή, «για να μη βρίσκονται στο ίδιο μέρος

και υπάρχει μεγάλος ανταγωνισμός για την τροφή. Δεν μπορούμε να πούμε ότι

σκέπτονται, αλλά ότι είναι καθαρά θέμα επιβίωσης και εξέλιξης του είδους».

Καθημερινή ζωή

Τι περιλαμβάνει όμως το… πρόγραμμα μιας ημέρας για έναν φυσητήρα; Μένει για

δέκα περίπου λεπτά στην επιφάνεια της θάλασσας παίρνοντας αναπνοές. Στη

συνέχεια ξεκινάει την κατάδυσή του με ταχύτητα εκατό μέτρων το δευτερόλεπτο

και φθάνει σε βάθος περίπου χιλίων μέτρων. Η κατάδυση αυτή διαρκεί περίπου μία

ώρα, στο διάστημα της οποίας ο φυσητήρας αναζητά, εντοπίζει και τρώει

καλαμάρια. Αφού ολοκληρώσει την… αποστολή του, αρχίζει να αναδύεται. Η

ανάδυση διαρκεί δέκα λεπτά και το ζώο μένει ακόμη δέκα λεπτά στην επιφάνεια

για ν’ ανανεώσει το οξυγόνο του. Παίρνει περίπου πενήντα αναπνοές και

καταδύεται πάλι. «Η διαδικασία αυτή επαναλαμβάνεται 22-23 ώρες το

εικοσιτεράωρ, όλες τις ημέρες, τους μήνες και τα χρόνια της εβδομηντάχρονης

ζωής αυτών των ζώων!», λέει ο δρ Φραντζής.

Φωτοταυτοποίηση

Η επιστημονική ομάδα με τους οικοεθελοντές είδαν αυτό το καλοκαίρι πενήντα

φυσητήρες, από τους οποίους έχουν φωτοταυτοποιηθεί οι δεκαπέντε. Η

φωτοταυτοποίηση είναι η διαδικασία με την οποία κάθε ζώο φωτογραφίζεται με

τηλεφακό και με αυτό τον τρόπο αναγνωρίζεται. «Είναι σαν το δακτυλικό

αποτύπωμα», λέει ο κ. Φραντζής.

Ο Αντώνης, ο Τρύπος, ο Αντώνης, ο Δίας, ο Κρόμο, ο Γκρέι, η Αμόεμπα, ο

Πολύστικτος και η Αμαζόνα είναι μερικά από τα ονόματα που έδωσαν οι

επιστήμονες στους φυσητήρες που γνωρίζουν. Ο Τρύπος, για παράδειγμα, έχει μια

τεράστια τρύπα στην ουρά του, ενώ από τη ράχη της Αμαζόνας λείπει ένα τεράστιο κομμάτι.

Βιοακουστική

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ήχοι που παράγουν οι φυσητήρες.

Χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στους ήχους για τη μεταξύ τους επικοινωνία και

στους ήχους για τον εντοπισμό τους, αφού ένας φυσητήρας μπορεί να

αντιλαμβάνεται ότι πλησιάζει ένας άλλος από τους ήχους που δημιουργεί. «Τα ζώα

αυτά μπορούν να βλέπουν στο σκοτάδι με… τ’ αυτιά τους», τονίζει ο δρ

Φραντζής. Οι ήχοι που βγάζουν μοιάζουν με «κλικ». Ο ήχος φεύγει, αντανακλάται

στο περιβάλλον, η ηχώ επιστρέφει στον φυσητήρα που τη συλλέγει με το σαγόνι

του, τη μεταφέρει στον εγκέφαλο και δίνει εικόνα. «Το σύστημα αυτό είναι σαν

τον υπέρηχο των γιατρών, αλλά πολύ πιο εξελιγμένο. Οι φυσητήρες μπορούν να μας

κοιτούν και να βλέπουν πώς είναι η καρδιά μας ή τι φάγαμε το μεσημέρι», καταλήγει.

Αναπαραγωγή

Παρόμοιους ήχους εκπέμπουν τα αρσενικά όταν πλησιάζουν τις κοινωνικές ομάδες

των θηλυκών για να αναπαραχθούν. Αυτό συμβαίνει κάθε δύο έως τέσσερα χρόνια,

όταν τα αρσενικά κατεβαίνουν στις περιοχές όπου βρίσκονται τα θηλυκά και

μένουν μόνο για λίγες ώρες. Καθώς πλησιάζουν προς τα θηλυκά εκπέμπουν

«κλανκς», ήχους, ώστε αν πλησιάζει και άλλος αρσενικός να προειδοποιηθεί και

να φύγει. Ο κάθε αρσενικός, μάλιστα, καταλαβαίνει από τα «κλνακς» του άλλου

που πλησιάζει αν είναι πιο μεγαλόσωμος ή όχι, και ανάλογα, μένει ή φεύγει.

Όπως λέει ο δρ Φραντζής, «η άφιξη του αρσενικού και η επανεύρεση είναι μεγάλο

γεγονός, γι’ αυτό και όταν φθάσει το περιβάλλον όλοι, θηλυκά και παιδιά, και

στην ομάδα επικρατεί μεγάλη ευθυμία και ζωντάνια».

Τα νερά μας φιλοξενούν πολλά είδη ζωνοδέλφινων

Εκτός από φυσητήρες, τα μεγάλα βάθη των παράκτιων νερών της Νότιας Κρήτης

φιλοξενούν ακόμα πολυάριθμα κοπάδια ζωνοδέλφινων, ενώ οι ζιφιοί και το σπάνιο

σταχτοδέλφινο απαντώνται συχνά στην περιοχή.

Το καλοκαίρι που πέρασε, η ομάδα έκανε 23 παρατηρήσεις φυσητήρων, 22

ζωνοδέλφινων, 10 δελφινιών απροσδιόριστου είδους, τρεις ρινοδέλφινων, δύο

σταχτοδέλφινων και δύο ζιφιών.

Ο δρ Φραντζής τονίζει πως «η συμβολή των πενήντα οικοεθελοντών υπήρξε πολύ

σημαντική. Άνθρωποι από δώδεκα έως εξήντα ετών βοήθησαν συνειδητά, γνωρίζοντας

πως δεν κάνουν τουρισμό και γι΄ αυτό τους ευχαριστώ», ενώ εκφράζει την

επιθυμία του να ευχαριστήσει «την τοπική κοινωνία που αγκάλιασε την προσπάθειά

μας και συνεργάστηκε μαζί μας».

Είναι οι καλύτεροι δύτες αφού με μια ανάσα φθάνουν στα 2.000 μέτρα

Ο φυσητήρας είναι ένα από τα πλέον εντυπωσιακά ζώα του πλανήτη. Η προσαρμογή

του στο θαλάσσιο περιβάλλον δεν προκαλεί μόνο τον θαυμασμό, αλλά και την

απορία της σύγχρονης επιστήμης που δεν έχει κατορθώσει ακόμα να εξηγήσει

σημεία αυτής της προσαρμογής. Δικαιολογημένα έχει χαρακτηριστεί ως «το ζώο των

υπερθετικών», όπως λέει ο δρ Αλέξανδρος Φραντζής, βιολόγος-ωκεανογράφος και

συνεργάτης του Εθνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών.

Και αυτό επειδή είναι ο μεγαλύτερος οδοντοφόρος οργανισμός. Οι αρσενικοί

φυσητήρες μπορούν να ξεπεράσουν τα 18 μέτρα σε μήκος, ενώ οι θηλυκοί δεν

ξεπερνούν τα 12 μέτρα. Κι αυτή είναι μια από τις ιδιομορφίες τους, ο

«φυλετικός διμορφισμός», αφού τα ώριμα αρσενικά, βάρους 44 τόνων, είναι τρεις

φορές βαρύτερα από τα θηλυκά (13,5 τόνοι).

Οι φυσητήρες είναι οι καλύτεροι δύτες, αφού παρ’ ότι αναπνέουν ατμοσφαιρικό

αέρα, όπως ο άνθρωπος, κατορθώνουν με μια ανάσα να φθάσουν τα 2.000 ή και

περισσότερα μέτρα βάθος. Κατά τη διάρκεια της κατάδυσης αυτής κρατούν την

αναπνοή τους για τουλάχιστον μία με μιάμιση ώρα, ενώ είναι ικανοί να

επαναλαμβάνουν τέτοιες καταδύσεις περίπου είκοσι φορές στη διάρκεια ενός εικοσιτετραώρου!

Οι ιδιαιτερότητες δεν σταματούν εδώ. Οι φυσητήρες συγκαταλέγονται μεταξύ των

πιο επιτυχημένων θαλάσσιων οργανισμών από οικολογικής άποψης, αφού κατόρθωσαν

να εκμεταλλευθούν ως τροφή τα άφθονα και «αναξιοποίητα» βαθυπελαγικά

καλαμάρια. Αυτό, άλλωστε, το αποδεικνύει η εξάπλωσή τους στο σύνολο των

ωκεανών του κόσμου, από τους πόλους μέχρι τον Ισημερινό. Επίσης, έχουν τον

χαμηλότερο ρυθμό αναπαραγωγής, αφού τα θηλυκά ωριμάζουν όταν φθάσουν τα δέκα

χρόνια, η κύησή τους διαρκεί 18 μήνες και ο θηλασμός πάνω από τρία χρόνια.

Ο μέσος ρυθμός γεννήσεων ενός θηλυκού είναι πέντε χρόνια, ενώ τα γηραιότερα

θηλυκά δεν αναπαράγονται και αυτό επειδή αναλαμβάνουν χρέη καθοδηγητή των

κοπαδιών τους. Ακόμη πιο εντυπωσιακό από τα προηγούμενα είναι ότι μέσα στο

κεφάλι των φυσητήρων βρίσκεται το μεγαλύτερο όργανο παραγωγής ήχων στο ζωικό

βασίλειο! Τέλος, τα ξεχωριστά αυτά κητώδη διαθέτουν τον μεγαλύτερο εγκέφαλο

που υπήρξε ποτέ στη Γη!