Ναι στο «γλυκό ψωμί», όχι στο «πικρό τσιγάρο»!

Χτυπάει ακούραστα κάπου 72 φορές το λεπτό ­ και όχι μόνον όταν είμαστε

ερωτευμένοι, αν και χρησιμοποιείται ως σύμβολο της αγάπης, του έρωτα, της

στοργή. Στην πραγματικότητα, η καρδιά είναι ένα πολύ σημαντικό όργανο του

σώματος, ένα «θαυμαστό έργο βιοτεχνολογίας» όπως το χαρακτηρίζουν οι

επιστήμονες. Ασκεί χωρίς διακοπή το έργο του, που είναι η υποστήριξη της ζωής,

χωρίς να χρειάζεται συνήθως ούτε καν να σκεφθούμε ότι υπάρχει…

Δυστυχώς, με το πέρασμα του χρόνου και κυρίως ως συνέπεια μακροχρόνιων

συνηθειών (κάπνισμα, διατροφή πλούσια σε λιπαρά, έλλειψη άσκησης κ.λπ.) μια

πλάκα χοληστερίνης που δημιουργείται στα τοιχώματα των αγγείων τα στενεύει.

Έτσι το αίμα που περνάει είναι λιγότερο και κινείται αργότερα, δημιουργώντας

θρόμβους. Αν ο θρόμβος κλείσει ­ μερικά ή ολικά ­ το αγγείο, ο καρδιακός μυς

αρχίζει να πεθαίνει. Όμως αυτό δεν είναι απαραίτητο να συμβεί. Μπορεί κάποιος

να το προλάβει.

Οι παθήσεις της στεφανιαίας δεν είναι ένα νέο πρόβλημα. Είναι μια αρρώστια

που εμφανίστηκε μαζί με την ανάπτυξη των μεγάλων πολιτισμών και σφράγισε τη

ζωή των ανθρώπων. Μούμιες που βρέθηκαν στην Κίνα έδειξαν ότι πριν από 2.000

χρόνια οι άνθρωποι πέθαιναν από πρόβλημα της στεφανιαίας. Εξάλλου, όλα τα

στοιχεία δείχνουν ότι υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στα καρδιαγγειακά νοσήματα

και τις ανεπτυγμένες κοινωνίες, αφού σε περιόδους φτώχειας και υπανάπτυξης,

όπως και ύστερα από τους Παγκοσμίους Πολέμους, οι παθήσεις της στεφανιαίας και

ο διαβήτης, οι λεγόμενες αρρώστιες του πολιτισμού, σχεδόν εξαφανίζονται. Στον

20ό αιώνα και ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες το πρόβλημα έχει πάρει

διαστάσεις επιδημίας. Εν τούτοις έχουν αυξηθεί ραγδαία και οι γνώσεις μας για

τα αίτια που δημιουργούν το πρόβλημα, αλλά και για την έγκαιρη διάγνωση και τη

θεραπευτική, φαρμακευτική ή παρεμβατική, αντιμετώπισή του. Στο Μαίριλαντ των

ΗΠΑ, στο Νοσοκομείο της Αγ. Αγνής, δημιουργήθηκε για πρώτη φορά το 1981, στο

Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών, ένα ειδικό Κέντρο Πρώιμης Φροντίδας Καρδιακών

Εμφραγμάτων. «Τα καρδιαγγειακά νοσήματα είναι η πρώτη αιτία θανάτου στον

κόσμο», λέει ο διευθυντής του δρος Ρέιμοντ Μπαρ. «Πιστεύουμε ότι αν όλα τα

νοσοκομεία είχαν τέτοιο πρόγραμμα, ίσως να κατέβαιναν στη 2η ή 3η θέση. Εδώ

έχουμε το εξειδικευμένο προσωπικό που θα αξιολογήσει σωστά και θα

αντιμετωπίσει τα συμπτώματα του επερχόμενου εμφράγματος. Αλλά για να φθάσει

εδώ ο ασθενής πρέπει να έχει ευαισθητοποιηθεί και να θέλει να φροντίσει το

σώμα του, άρα και την υγεία του».

Και συμβουλεύει: Ακούστε το μήνυμα που σας στέλνει το σώμα σας και

απαντήστε ελέγχοντάς το. Μην καθυστερείτε. Ο χρόνος είναι κρίσιμος παράγοντας.

ΕΡ.: Κύριε καθηγητά, ποιοι είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία

μας;

ΑΠ.: Ο πρώτος και σημαντικότερος παράγων είναι το κάπνισμα. Είναι

εξόφθαλμη και φοβερή η επίδρασή του. Μόνο στην Ελλάδα έχει υπολογιστεί ότι

επισπεύδει τη ζωή τουλάχιστον 15.000 ατόμων τον χρόνο. Ύστερα είναι η

διατροφή. Αυτή η κακή συνήθεια να τρώμε κρέας συνεχώς ώστε… να τρελαίνονται

και οι αγελάδες, όπως είπε κάποιος, και να ταΐζει η μάνα το παιδί με κορεσμένα

λίπη, με αποτέλεσμα να γίνεται αυτό παχύσαρκο και όλα να κολυμπούν στο αίμα ­

δηλαδή, χοληστερίνη αυξημένη, σάκχαρο έξω από το κανονικό, πίεση ψηλά ­ όλα

αυτά είναι επίκτητα και καταστροφικά.

Μετά είναι το άγχος, αυτό το συνεχές τρέξιμο, ακόμη και το Σαββατοκύριακο, η

έλλειψη άσκησης. Η καλή δίαιτα, έλεγε ο Ιπποκράτης, με την έννοια όχι απλώς

της διατροφής, αλλά και της διαβίωσης, της άσκησης. Διότι η άσκηση είναι μια

αρετή, και για το σώμα και για το πνεύμα, που πράγματι δίνει μακροζωία και

προφυλάσσει το καρδιαγγειακό σύστημα.

Η νοοτροπία

Η μη τήρηση αυτού του τρόπου ζωής έχει σοβαρές συνέπειες στην υγεία. Μερικοί

όμως είναι απίστευτα αδιάφοροι. Νοοτροπίες καθαρά αψυχολόγητες και αδύναμες

ψυχικές καταστάσεις. Μπορώ να πω μετά βεβαιότητος ότι εάν είχε κανείς τη

δύναμη να επιβάλει στον εαυτό του μια πραγματικά «ειρηνική επανάσταση» θα

ζούσε πολλά χρόνια με υγεία.

ΕΡ.: Τι εννοείτε «ειρηνική επανάσταση»;

ΑΠ.: Να δουλεύει κανείς με στόχο τη δημιουργία και όχι να ελαύνεται από

το κέρδος, χωρίς άγχος και εκνευρισμούς, σε ένα καλό εργασιακό περιβάλλον, να

κάνει καλό και επαρκή ύπνο, που, όπως έλεγαν οι αρχαίοι, είναι επίκουρος της

υγείας και πολέμιος της νόσου. Επίσης να ψυχαγωγείται και εδώ περιλαμβάνεται η

σωματική άσκηση.

Ώστε κάθε φορά που μετράει τη μέση του να τη βρίσκει ο άνδρας σταθερά κάτω από

94 εκατοστά (στα… 100 καίγεται) και η γυναίκα κάτω από τα 80, γιατί στα…

87 καίγεται. Εκεί στη μέση μαζεύεται το κακό λίπος και οι έρευνες έδειξαν ότι

αυτοί που έχουν λίπος στην κοιλιά παθαίνουν περισσότερα καρδιαγγειακά.

Και έχει επίσης σημασία να ζει καλά, ήρεμα και ευχάριστα με την οικογένειά

του. Γιατί όπως έδειξε έρευνα του ΕΛΙΚΑΡ (Χρυσοχόου, Παναγιωτάκος) σε 2.000

ανθρώπους, τα στεφανιαία ήταν πολύ συχνότερα σ’ αυτούς που είχαν άγχος ή που

ζούσαν μόνοι, ενώ τα λιγότερα τα είχαν οι παντρεμένοι που ζούσαν καλά με την

οικογένειά τους. Το θέμα είναι ότι σήμερα τα γνωρίζουμε αυτά και έχουμε τις

επιλογές μας. Εμείς οι Έλληνες είμαστε και τυχεροί. Έχουμε τη μεσογειακή

δίαιτα, είμαστε σε σωστό χώρο, με ήλιο, βουνό και θάλασσα. Έχουμε το ψαράκι

μας, τα φρούτα μας, τα λαχανικά να παίρνουμε ίνες και βιταμίνες. Αλλά όταν εγώ

προτιμώ να τρώω στον δρόμο φαγητά ανεξέλεγκτα, γεμάτα λίπος και αλάτια που δεν

τα χρειάζομαι και μου ανεβάζουν την πίεση ή δημιουργούν συνθήκες υπερτάσεως,

τι να μου κάνει μετά ο γιατρός με τα διουρητικά. Βλέπεις τον άλλο να τρώει όλα

αυτά τα λίπη και τα αλάτια και δεν έχει πάρει σάλιο στο φαγητό του. Αυτό θα

πει ότι δεν τρώει γλυκό ψωμί.

Το σάλιο

ΕΡ.: Τι σημαίνει αυτό;

ΑΠ.: Ότι όταν καθόμαστε ήρεμα, περιποιηθούμε τον εαυτό μας, στρώσουμε

ωραία το τραπέζι, βάλουμε καλή μουσική, κάνουμε τον σταυρό μας, χαιρετηθούμε,

σηκώσουμε το ποτηράκι μας, τότε υπάρχει σάλιο ευχαρίστησης και αναμονής. Αυτός

ο σίελος διασπά το πρώτο άμυλο και αυτό θα γίνει γλυκόζη και θα γλυκάνει η

μπουκιά και βέβαια θα πάει στο στομάχι, όπου θα βρει πολλά γαστρικά υγρά και

θα προωθηθεί προς το έντερο για να γίνει η πέψη ομαλή και ωραία.

Έχουμε ξεχάσει και μια άλλη έννοια που γεννήθηκε στους αρχαίους χρόνους (όπως

και πολλά άλλα που τα ξανα-ανακαλύπτουν σήμερα), την τριφαγία ­ το να τρως

πρόγευμα, γεύμα, δείπνο. Δεν κολλάει με τη ζωή που ζούμε σήμερα, γιατί η

τριφαγία είχε συνδυαστεί με την τράπεζα. Το τραπέζι είναι η ενωτική παρουσία

όλης της οικογένειας. Κι αυτό δεν γίνεται στο ασανσέρ η στο πεζοδρόμιο. Γι’

αυτό το φαγητό «στέκεται μολύβι» και δεν είναι γλυκό.

Πώς να μην ανέβει η πίεση, πώς να μην κάνει τον στεφανιαίο σπασμό ή την

στηθάγχη του ο άλλος αν έχει μια ροπή προς αυτά;

Πρέπει να ξανα- σεβαστούμε την τριφαγία. Εγώ δεν καταλαβαίνω πώς προοδεύσαμε,

βγάλαμε χρήματα, έχουμε εξοχικά και δεν είμαστε ικανοί να βρούμε λίγο χρόνο το

πρωί, λίγο χρόνο το μεσημέρι, λίγο χρόνο το βράδυ με μια συντροφιά όμορφη στο

σπίτι μας για να φάμε. Είναι μια αποτυχία αυτό που δεν τη μετράμε, αλλά την

πληρώνουμε με την υγεία μας.

Ο δρόμος προς τη “σύγκρουση” και την καταστροφή τού… οχήματος της ζωής μας

περνάει από προειδοποιητικά “σήματα” και στροφές, που αν μάθουμε να τα

αναγνωρίζουμε και να τα αντιμετωπίζουμε άμεσα μπορεί να μας σώσουν.

Η άμεση αντίδρασή σας ίσως είναι το κλειδί για την επιβίωσή σας. Οι έρευνες

δείχνουν ότι τα εμφράγματα που αντιμετωπίστηκαν μέσα στην πρώτη ώρα, είχαν

καλύτερη πρόβλεψη αποφυγής βλαβών στην καρδιά και εξασφάλισης επιβίωσης και

ταχύτερης αποκατάστασης.

Γι’ αυτό οι ειδικοί συμβουλεύουν: Μην παίρνετε τους πόνους στο στήθος

αψήφιστα. Μπορεί να είναι η προειδοποίηση εμφράγματος. Τα “σημάδια” μπορεί να

είναι τα εξής:

1. Δυσφορία στο στήθος, που μπορεί να εμφανιστεί με διάφορες μορφές

(πίεση, πόνος, κάψιμο, αίσθηση δυσπεψίας) και… πηγαινοέρχεται.

2. Παρόμοια δυσφορία στο σώμα, στο εσωτερικό του χεριού, ιδιαίτερα του

αριστερού, τον ώμο, την ωμοπλάτη, τη σιαγόνα ή τα δόντια, με ή χωρίς δυσφορία

στο στήθος.

3. Δυσφορία στο στήθος που χειροτερεύει με τη φυσική δραστηριότητα και

μαλακώνει με την ανάπαυση, ή διαχέεται ή πηγαίνει “κρεσέντο” ­ δηλαδή οι

κρίσεις γίνονται συχνότερες και διαρκούν όλο και περισσότερο.

4. Δυσφορία στο στήθος μαζί με εφίδρωση, δυσκολία αναπνοής και

γενικευμένη αίσθηση ότι δεν είστε καλά, όπως σε επερχόμενη γρίπη. Κάθε τέτοιο

σύμπτωμα χωριστά δεν σημαίνει απαραίτητα έμφραγμα αλλά είναι προτιμότερο να

ανησυχήσετε άδικα και να συμβουλευτείτε αμέσως γιατρό,

παρά να… πάτε άδικα.

Η καρδιά μας:

*Αρχίζει να λειτουργεί την 4η εβδομάδα της εγκυμοσύνης και όταν

διαμορφωθεί είναι μόλις μεγαλύτερη από μια γροθιά και ζυγίζει 300-400

γραμμάρια.

*Χτυπάει περίπου 100.000 φορές το 24ωρο και γύρω στα 2,5 εκατομμύρια

φορές στη διάρκεια μιας μέσης ζωής 70 χρόνων.

*Μια υγιής καρδιά στέλνει, σαν αντλία, το αίμα σε όλα τα σημεία του

σώματος, μέσα σε δευτερόλεπτα ­ «τρομπάροντας» περίπου 7.000 λίτρα αίματος που

προωθούνται μέσω ενός δικτύου μήκους 60.000 μιλίων.

*Οι στεφανιαίες αρτηρίες είναι αγγεία που στέλνουν αίμα στην καρδιά,

εφοδιάζοντάς την με το οξυγόνο και τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζεται για να λειτουργήσει.

Πάντα υπάρχουν περιθώρια

Πόσο παίζει ρόλο η ηλικία; Ο καθηγητής Παύλος Τούτουζας υποστηρίζει ότι

ποτέ δεν είναι αργά για ν’ αλλάξουμε τρόπο ζωής.

ΕΡ.: Ένας άνθρωπος που έχει ζήσει μέχρι τα 30, 40 ή 50 μια ζωή σαν κι

αυτή που ζούμε όλοι με άγχος, κακή διατροφή κ.λπ., αν αποφασίσει να κάνει κάτι

για τη ζωή του μπορεί να αντιστρέψει ό,τι κακό έχει γίνει;

ΑΠ.: Πάντοτε υπάρχει περιθώριο και πάντοτε υπάρχει ένας τρόπος να

ξεκουραστεί ο οργανισμός, να ηρεμήσουν λιγάκι οι αρτηρίες, η συγκόλληση των

αιματοπεταλίων που κάνουν θρομβίσκους επάνω στην αθηρωματική πλάκα να γίνει

πιο ήρεμα. Όταν οι κατεχολαμίνες είναι χαμηλά και οι καρδιακοί παλμοί πιο

ήρεμοι υπάρχει περιθώριο βελτιώσεως ακόμη και στον 80άρη και στον 90άρη.

ΕΡ.: Ακόμη κι αν είναι φραγμένες οι αρτηρίες;

ΑΠ.: Κι αυτό βελτιώνεται. Γιατί δεν αρκεί να δημιουργηθεί η αθηρωματική

πλάκα και να στενέψει η αρτηρία. Πρέπει να σπάσει για να γίνει το έμφραγμα.

Και για να σπάσει η πλάκα δεν είναι ανάγκη να είναι 80% στενωμένη αρτηρία,

μπορεί να είναι και 50%, 30%. Και σπάζει η πλάκα η μαλακή, δηλαδή αυτή που

έχει πολλή χοληστερίνη μέσα. Άρα, εάν εσύ αποφασίσεις με τη δίαιτα και με το

φάρμακο που θα πάρεις να βγάλεις λίγο τον μαλθακό πυρήνα της χοληστερίνης από

την πλάκα, θα την κάνεις σκληρή, τότε δεν σπάει, δεν παθαίνεις έμφραγμα. Πέραν

του ότι αφήνεις χρόνο να δημιουργηθούν και παράπλευρα αγγεία. Ακόμα και εάν

έχει πάθει έμφραγμα, ακόμα και τότε υπάρχει χρόνος.

Δεν πεθαίνει κανείς στα καλά καθούμενα. Πεθαίνει γιατί κάτι βλάπτει την υγεία

του. Σκοτώνεται το Σαββατοκύριακο στον δρόμο, παθαίνει μόλυνση που την έφερε

κάποιος επειδή δεν τηρήθηκαν οι όροι αντισηψίας ή μπήκε σε μολυσμένη θάλασσα,

τσακώνεται και παθαίνει σπασμό, καπνίζει τέσσερα πακέτα την ημέρα, παίρνει

ναρκωτικά, κάνει τη νύχτα μέρα, και κάνει χίλια δύο άλλα εναντίον της υγείας

του. Κάποτε είχαμε προβλήματα από έλλειψη, τώρα έχουμε από την απληστία.

Αλκοόλ: Ένα ποτηράκι κάνει καλό

ΕΡ.: Το αλκοόλ κάνει καλό ή κακό στην καρδιά;

ΑΠ.: Ο Ανάχαρσις λέει ότι αν πίνεις σε παρέα το μεν πρώτο ποτήρι

«υγείας πίνεσθε, το δε δεύτερο ηδονής, το δε τρίτο ύβρεως, ακολασίας, το δε

τελευταίο, το τέταρτο, μανίας τρέλας». Αυτό ισχύει και σήμερα και έχουν

αποδείξει έρευνες ότι 10 έως 30 γραμμάρια οινοπνεύματος ημερησίως συνδέονται

με μακροζωία. Όποιος δεν αντέχει, ας μην πιει, αλλά αυτοί που αντέχουν μπορούν

να πίνουν 1-3 ποτηράκια την ημέρα.

ΕΡ.: Ακούμε συνέχεια για ξαφνικούς θανάτους ανθρώπων νέας ηλικίας.

Είναι πράγματι «ξαφνικό»;

ΑΠ.: Όχι, δεν είναι τόσο ξαφνικό, υπάρχει κάποια προειδοποίηση ­

ιδιαίτερα αν είναι πάνω από 40. Κατ’ αρχήν συμβαίνει κατά 90% σε κάποιον που

είναι καπνιστής, έχει χοληστερίνη, ίσως ενοχλήματα, και δεν πάει στον γιατρό.

Είναι αγχώδης, συνεχώς στην ένταση, ενδεχομένως παχύς, δεν ασκείται, έχει

υπέρταση, ίσως και βαρύ οικογενειακό ιστορικό. Κατά κανόνα αυτός ο άνθρωπος

βαδίζει σε ένα πεδίο βολής, μια συσσώρευση παραγόντων κινδύνου, δεν βαδίζει σε

καλό χώρο. Έχει λόγους να προσέχει, αλλά δεν προσέχει. Καπνίζει, τρώει, δεν

ξεκουράζεται, δεν καταλαβαίνει τι κάνει.

Ο Μωυσής έζησε 120 χρόνια. Ο Ισοκράτης ο Αθηναίος 98, ο

Σοφοκλής πήγε πρόωρα από στραβοκατάπημα ρόγας σταφυλιού, 90

ετών. Ο Πλάτων έφτασε τα 80 και ο Άγιος Αντώνιος έφτασε τα 106 εργαζόμενος

πνευματικά στην έρημο. Μπορούμε, επομένως, να ζήσουμε 100-120 χρόνια. Ρώτησα

έναν βιολόγο και μου το επιβεβαίωσε ότι μπορούμε να τα πιάσουμε, αλλά με πιο

φιλοσοφημένη ζωή.

QUIZ: ΠΟΣΑ ΓΝΩΡΙΖΕΤΕ ΓΙΑ ΤΗ ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ;

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Θα πρέπει να ανησυχώ για τα επίπεδα χοληστερίνης στο αίμα του παιδιού

μου:

Α: αν έχω στηθάγχη.

Β: αν η προγιαγιά μου έχει υψηλή χοληστερίνη.

Γ: αν ο αδελφός μου έχει πρόβλημα βαλβίδας.

Δ: δεν υπάρχει λόγος να ανησυχεί κάποιος για τα επίπεδα χοληστερίνης

των παιδιών.

2. Για να μειώσει κάποιος την υψηλή χοληστερίνη στο αίμα του πρέπει:

Α: να κάνει μια δίαιτα χαμηλή σε κορεσμένα λίπη και χοληστερίνη.

Β: να ασκείται περισσότερο

Γ: να χάσει βάρος, εάν υπερβαίνει του κανονικού.

Δ: όλα τα παραπάνω.

3. Ποια από τις παρακάτω τροφές δεν έχει πολλά κορεσμένα λίπη;

Α: το λάδι καρύδας.

Β: το πλήρες γάλα.

Γ: το κοτόπουλο, με πέτσα.

Δ: το ψωμί ολικής αλέσεως.

4. Ποια από τις παρακάτω τροφές δεν έχει πολλή χοληστερίνη;

Α: μπριζόλα.

Β: μπανάνα.

Γ: γαρίδα.

Δ: βούτυρο.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1. Η σωστή απάντηση είναι η Α: αν έχω στηθάγχη.

Παιδιά από οικογένειες στις οποίες ένας από τους γονείς ή παππούδες είχε

πρόβλημα με την καρδιά του, στα οποία συμπεριλαμβάνονται μια καρδιακή προσβολή

ή πόνος στο στήθος από στηθάγχη, σε νεαρή ηλικία (πριν από την ηλικία των 55

για πατέρα ή παππού, ή πριν από τα 65 για μητέρα ή γιαγιά) θα πρέπει να

ελέγξουν τα επίπεδα της χοληστερίνης τους.

2. Το σωστό είναι το Δ: όλα τα παραπάνω.

Ακολουθώντας μια δίαιτα (χαμηλή σε κορεσμένα λίπη και χοληστερίνη), με

σωματική άσκηση, διατηρώντας ένα υγιές βάρος και λαμβάνοντας φάρμακα για τη

μείωση της χοληστερίνης, εάν σας τα συστήσει ο γιατρός, είναι όλα απαραίτητα

για να σας βοηθήσουν να μειώσετε το επίπεδο της χοληστερίνης στο αίμα σας και

να μειώσετε τις πιθανότητες καρδιακής προσβολής ή άλλης καρδιακής πάθησης.

3. Το σωστό είναι το Δ: το ψωμί ολικής αλέσεως.

Όλες οι άλλες επιλογές έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λίπη. Στις

τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λίπη συμπεριλαμβάνονται ζωικές

τροφές, όπως κρέας από τα παχιά τμήματα του ζώου, πουλερικά με την πέτσα,

πλήρη σε λιπαρά γαλακτοκομικά προϊόντα και το λαρδί (χοιρινό λίπος). Παρ’ όλο

που πρόκειται για φυτικά προϊόντα, τα τροπικά έλαια, όπως π.χ. το λάδι

καρύδας, έχουν επίσης υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λίπη.

4. Η σωστή απάντηση είναι το Β: μπανάνα.

Η διαιτητική χοληστερίνη μπορεί επίσης να αυξήσει τα επίπεδα χοληστερίνης

στο αίμα σας, αν και συνήθως δεν φτάνει τα ίδια επίπεδα όπως με τα κορεσμένα

λίπη. Είναι λοιπόν σημαντικό να επιλέγουμε τροφές με χαμηλή διαιτητική

χοληστερίνη καθώς και χαμηλής περιεκτικότητας σε κορεσμένα λίπη. Η διαιτητική

χοληστερίνη βρίσκεται μόνο σε τροφές ζωικής προέλευσης. Πολλές από αυτές τις

τροφές έχουν επίσης υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λίπη.