Μύθοι και αλήθειες για τους κανιβάλους

«Ιθαγενείς στα νησιά Φίτζι έπαυσαν να είναι ανθρωποφάγοι μόλις πριν από δύο ή

τρεις γενιές. Μία γυναίκα πάλι, η Daisy Bates, έζησε τους Αβοριγίνους της

Δυτικής Αυστραλίας από το 1905 έως το 1930 και έγινε μάρτυρας κανιβαλικών

πρακτικών»… Τα περιστατικά αναφέρει ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Christy G.

Turner, υποστηρίζοντας την άποψη ότι κανίβαλοι υπήρξαν. Απέναντί του

βρίσκονται εξίσου διακεκριμένοι, αλλά άκρως επιφυλακτικοί επιστήμονες (όπως ο

Tim White, από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας), οι οποίοι μιλούν για

λατρευτικές τελετές, ενώ κάποιοι, όπως ο Stefan Tobler, από τη διεθνή οργάνωση

Survival International που προστατεύει τις απομονωμένες φυλές, υποστηρίζουν

πως «όλα αυτά είναι παραμύθια που βοήθησαν να χτιστεί το στερεότυπο ότι οι

άνθρωποι των φυλών είναι βάρβαροι και απάνθρωποι».

Ο διάλογος είναι έντονος, η επιστημονική έρευνα συνεχής. Ζητούμενο είναι τα

αρχαιολογικά ευρήματα να επιβεβαιώσουν αυτό που περιγράφουν ιστορίες, μύθοι

και δοξασίες – κάτι που σπανίως συμβαίνει. Ανθρωποφάγοι υπήρξαν. Αλλά γιατί;

Επειδή πεινούσαν; Επειδή τους άρεσε το συγκεκριμένο κρέας ή επειδή το

υπαγόρευε η θρησκεία; «Ο κανιβαλισμός χρησιμοποιήθηκε και ως πρόσχημα από

αποικιοκράτες ή ιεραποστόλους», λέει στα «ΝΕΑ» ο Christy G. Turner, καθηγητής

στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνας, ο οποίος μελετά το θέμα εδώ και 30 χρόνια και

είναι σίγουρος πως κανίβαλοι υπήρξαν σε πολλές περιοχές του πλανήτη. «Στην

Πολυνησία, τη Βραζιλία, το Μεξικό, στα νησιά Φίτζι, τη Νέα Γουινέα, την

Αυστραλία αλλά και στη χώρα των Αζτέκων. Και όχι επειδή οι άνθρωποι

λιμοκτονούσαν. Ο κανιβαλισμός γινόταν στα πλαίσια τελετών, για εκδίκηση ή

ακόμη επειδή απλώς προτιμούσαν το ανθρώπινο κρέας».

Κυρίως ήταν τελετές, απαντά ο Tobler: «Ήταν ταφικά έθιμα, που φαντάζουν

παράξενα στη Δύση. Για παράδειγμα, οι Γιανομάμι στη Βραζιλία και τη Βενεζουέλα

αναμειγνύουν τις στάχτες των νεκρών μαζί με ένα ποτό και το πίνουν σε ειδική

τελετή. Όμως και τα δικά μας έθιμα είναι πολύ βάρβαρα για εκείνους». Ο κ.

Νίκος Ευστρατίου, καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σημειώνει πως στην Ελλάδα και τον ευρύτερο ελλαδικό

χώρο, τα τελευταία 40.000 χρόνια, δεν έχει τεκμηριωθεί περιστατικό κανιβαλισμού».

Άλλο ανάγκη, άλλο κουλτούρα

Πριν από λίγο καιρό, ο Αμερικανός βιοχημικός στην Ιατρική Σχολή του

Πανεπιστημίου του Κολοράντο, Ρίτσαρντ Μάρλαρ υποστήριξε μέσα από τις σελίδες

του περιοδικού «Nature» ότι εντόπισε ίχνη ανθρωποφαγίας σε έναν οικισμό

Ινδιάνων Ασανάζι, στο Κολοράντο, που εγκαταλείφθηκε γύρω στο 1150 μ.Χ.

Ανακοίνωσε πως «στις ανασκαφές βρέθηκαν επτά σκελετοί που φέρουν ίχνη από

αιχμηρά αντικείμενα, τα οποία πιθανόν χρησιμοποιήθηκαν για την αποκόλληση της

σάρκας. Σε μαγειρικά σκεύη βρέθηκαν κόκαλα, ενώ στον χώρο όπου έκαιγε η

κεντρική φωτιά εντοπίσθηκαν ανθρώπινα κόπρανα που περιείχαν την πρωτεΐνη

“μυογλοβίνη”. Η πρωτεΐνη αυτή υπάρχει μόνο στον άνθρωπο και μεταφέρει οξυγόνο

στα κύτταρα».

Ο επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας κ.

Γεράσιμος Μακρής λέει μιλώντας στα «ΝΕΑ» ότι σε περιόδους έντονης ξηρασίας,

όπου η τροφή ήταν δυσεύρετη σίγουρα θα υπήρξαν περιστατικά ανθρωποφαγίας.

«Όταν μια περιοχή πλήττεται από έντονες κλιματικές αλλαγές, όταν εξαφανίζονται

ζώα ή καταστρέφονται οι καρποί των φυτών, μια φυλή μπορεί να οδηγηθεί σε

απρόβλεπτες ενέργειες, ακόμη και στην ανθρωποφαγία». Η διαφορά όμως, είναι ότι

μια τέτοια στιγμιαία συμπεριφορά «σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να εκληφθεί ως

πολιτισμικό στοιχείο».

Έρευνες ανά τον πλανήτη

Ο Tim White, καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, στην

Καλιφόρνια, περιγράφει στα «ΝΕΑ» την προσπάθεια να επιβεβαιωθούν από

αρχαιολογικά ευρήματα ιστορίες κανιβαλισμού, σε διάφορες περιοχές του πλανήτη.

Ο καθηγητής, ο οποίος έχει πραγματοποιήσει δεκάδες επιτόπιες μελέτες και είναι

συγγραφέας του βιβλίου «Prehistoric Cannibalism at Mancos» (Princeton

University Press), τονίζει πως «μέχρι σήμερα ο ρόλος της αρχαιολογικής έρευνας

στο να επιβεβαιώσει τις εθνοϊστορικές αναφορές περί κανιβαλισμού υπήρξε

αμελητέος. Απαντήσεις θα φέρουν οι σύγχρονες μέθοδοι της ζωοανθρωπολογίας και

της φυσικής ανθρωπολογίας».

Νέα Γουινέα – Ειρηνικός. Οι εθνογραφικές αναφορές περί κανιβαλισμού στη

Νέα Γουινέα, κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, είναι πάρα πολλές. Ορισμένες

μάλιστα αναφέρουν πως τέτοιου είδους πρακτικές συνεχίζονταν μέχρι και τη

δεκαετία του ’60. Ωστόσο, παραδοχές του τύπου «ολόκληρη η Αυστραλία ξέρει πως

οι άνθρωποι αυτοί είναι κανίβαλοι» βρίσκουν απάντηση στη φράση «και ολόκληρη η

Ευρώπη γνώριζε κάποτε πως οι μάγισσες υπάρχουν». «Αυτό που έχει αποδειχθεί

είναι ότι πολλοί ιθαγενείς στη Νέα Γουινέα χρησιμοποιούσαν ανθρώπινους

σκελετούς ως διακοσμητικά στα σπίτια τους και μερικές φορές φορούσαν

καθαρισμένα και ζωγραφισμένα κρανία ως κόσμημα», λέει ο Tim White. Πολλά έχουν

λεχθεί και για τη φυλή των Μαορί στη Νέα Ζηλανδία. «Όμως οι αρχαιολογικές

ενδείξεις είναι εξαιρετικά λιγοστές».

Στο Νησί του Πάσχα τα ευρήματα επιβεβαιώνουν πως «η έλλειψη τροφής οδήγησε

πολλές φορές στον κανιβαλισμό». Στα νησιά Φίτζι όλοι σχεδόν αποδέχονται πως

υπήρξε ανθρωποφαγία. «Έχουν βρεθεί τόσα καμένα και σπασμένα ανθρώπινα οστά,

που πολλοί αναλυτές λένε πως το σπονδυλωτό που προτιμούσαν για τροφή οι

κάτοικοι των Φίτζι, μετά τα ψάρια, ήταν ο άνθρωπος».

Αυστραλία. Οι πρώιμοι μύθοι της Αυστραλίας είναι γεμάτοι από περιγραφές

κανιβαλισμού. Ανάμεσα στα αρχαιολογικά ευρήματα βρίσκονται επίσης καμένα και

σπασμένα ανθρώπινα οστά και τα περισσότερα έχουν βρεθεί σε απομεινάρια

σκουπιδιών, αναμεμειγμένα με χόρτα. «Η Αυστραλία είναι μία περιοχή όπου οι

εθνοϊστορικές αναφορές και τα αρχαιολογικά ευρήματα προκαλούν τους ερευνητές

να διαχωρίσουν σαφώς την ανθρωποφαγία από τα ταφικά έθιμα ή άλλες νεκρικές

τελετές», λέει ο White. «Ωστόσο, είναι ακόμη πολλοί διστακτικοί».

Αφρική. Και στην Αφρική τα αρχαιολογικά ευρήματα που επιβεβαιώνουν τον

κανιβαλισμό είναι ελάχιστα, ενώ οι σχετικές ιστορίες και παραδόσεις πολλές.

Για παράδειγμα, στον Λόφο του Χίραξ, μία τοποθεσία της εποχής του Σιδήρου στην

Κένυα, έχουν ανακαλυφθεί πολλοί τάφοι με διαμελισμένους και αποκεφαλισμένους

σκελετούς, οι οποίοι μοιάζουν «σαν να δημιουργήθηκαν γρήγορα και πρόχειρα». Η

τελική διαπίστωση των ερευνητών, πάντως, είναι πως «δεν αποκλείεται τα λείψανα

να είναι αποτέλεσμα κανιβαλισμού».

Ευρώπη. Σκανδιναβία, Τσεχοσλοβακία και Γαλλία είναι οι περιοχές για τις

οποίες οι επιστήμονες σημειώνουν πως «αν και σπάνιες, οι αρχαιολογικές

αποδείξεις είναι σημαντικές». Τμήματα ανθρώπινων σκελετών (αρκετά με σημάδια

από επίθεση σαρκοφάγων) έχουν βρεθεί διάσπαρτα σε πολλές μεσολιθικές ανασκαφές

στη Σκανδιναβία. Επίσης εκεί, σε μια ανασκαφή που χρονολογείται από το 1450

π.Χ., βρέθηκαν τα οστά τεσσάρων παιδιών, το 35% των οποίων ήταν εξαρθρωμένα

και με σημάδια που υποδεικνύουν πως είχαν κοπεί με ειδικό εργαλείο. Το

συμπέρασμα ήταν πως «τα παιδιά δολοφονήθηκαν ή θυσιάστηκαν σε ειδική τελετή».

Στην Τσεχοσλοβακία, οι πρώτες έρευνες που επιβεβαίωσαν την ανθρωποφαγία έγιναν

το 1957 από τον Jan Jelinek, ο οποίος περιγράφει μία περιοχή της εποχής του

Χαλκού και του Σιδήρου όπου «ανθρώπινα μέλη βρίσκονται θαμμένα πρόχειρα και τα

οστά είναι κομμένα, θρυμματισμένα και πεταμένα, όπως ακριβώς τα χόρτα και τα

λαχανικά».

Τα αρχαιολογικά ευρήματα έχουν επίσης αποδείξει αδιάψευστα την ύπαρξη

κανιβαλισμού στη Νοτιοανατολική Γαλλία. Εκεί, σε ένα σπήλαιο που χρονολογείται

γύρω στα 3.000-4.000 π.Χ., οι αρχαιολόγοι μπόρεσαν να συγκρίνουν απομεινάρια

ανθρώπινων οστών με υπολείμματα άλλων φυτικών και ζωικών τροφών και απέδειξαν

πως είχαν ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά: ήταν κομμένα και πεταμένα με τον

ίδιο ακριβώς τρόπο.

Καραϊβική. Αν και από εκεί προέρχεται η λέξη κανιβαλισμός, η εξέταση

όλων των εθνοϊστορικών και αρχαιολογικών ερευνών παρέχει ελάχιστες αποδείξεις

οι οποίες να επιβεβαιώνουν ανθρωποφαγικές πρακτικές στην περιοχή. Οι

επιστήμονες διατηρούν πάντως επιφυλάξεις, καθώς στα πιο αρχαία σημεία της

Καραϊβικής δεν έχουν ακόμη γίνει ανασκαφές.

Και στην Κνωσό;

Ο ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Μπρίστολ της Αγγλίας Πίτερ

Γουόρεν, στη διάρκεια ανασκαφής στην Κνωσό εντόπισε κόκαλα παιδιών, τα οποία

έφεραν ίχνη από μαχαίρι.

«Ο Γουόρεν θεώρησε πως τα παιδιά είχαν πέσει θύματα κανιβαλισμού, αλλά η

θεωρία του δεν έπεισε την επιστημονική κοινότητα», λέει ο ομότιμος καθηγητής

Αρχαιολογίας, κ. Ιωάννης Σακελλαράκης. Στην έρευνα του Άγγλου αρχαιολόγου στην

Κνωσό υπήρχαν σπουδαία ερωτήματα, τα οποία δεν απαντήθηκαν. «Πρώτο απ’ όλα, οι

συνθήκες θανάτου. Ο Γουόρεν επιχειρηματολογούσε υπέρ του κανιβαλισμού,

λέγοντας πως τα παιδιά θανατώθηκαν στο πλαίσιο μιας λατρευτικής τελετής που

συνδεόταν με τον θεό Διόνυσο. Εγώ θα μπορούσα από την πλευρά μου να σας

παραθέσω άλλες 200 ερμηνείες υπέρ του αντιθέτου», λέει ο κ. Σακελλαράκης.

Τέσσερις κατηγορίες

Ο όρος «κανιβαλισμός» προέρχεται από την ονομασία Caribales, Canibales, που

φαίνεται ότι έδωσε ο Κολόμβος, το 1493, σε «ανθρωποφάγες» φυλές που

κατοικούσαν τις Μικρές Αντίλλες. Αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Ηρόδοτος, ο

Στράβωνας, ο Πλίνιος, αλλά και ο Ιούλιος Καίσαρας, ανέφεραν στα έργα τους

περιπτώσεις ανθρωποφαγίας. Ο Γερμανός ερευνητής ο Ε. Volhard στο βιβλίο του

«Kannibalismus, Stuttgart 1939» διέκρινε την ανθρωποφαγία σε τέσσερις

κατηγορίες:

Τη γαστρονομική (σε περιόδους πολέμων ή λιμών, εξαιτίας της έλλειψης άλλης

τροφής)· την ποινική (τα μέλη κάποιας φυλής έτρωγαν εκείνους που ασχολούνταν

με μαγεία – το έκαναν οι φύλαρχοι στη Ν. Καληδονία – ή αν δεν πλήρωναν τα χρέη

τους – φυλή Μπατάκ στη Σουμάτρα)· τη μαγική (στηρίζεται στην πεποίθηση ότι

όποιος τρώει ανθρώπινη σάρκα αποκτά υπερφυσικές ιδιότητες, έχει ιαματικά οφέλη

ή κερδίζει όλη τη δύναμη και τα χαρίσματα του σκοτωμένου) και τη λειτουργική

(στο πλαίσιο μιας λατρευτικής τελετής).

Βιβλία

1. «Η ανθρωπολογία του κανιβαλισμού» («The anthropology of

cannibalism»), Laurence R. Goldman, εκδόσεις Bergin & Garvey, Λονδίνο,

1999.

2. «Κανίβαλοι: Η ιστορία των ανθρωποφάγων» («Cannibal: The history of

the people-eaters»), Daniel Korn, Mark Radice & Charlie Hawes, εκδόσεις

«Channel 4», 2001.

3. «Κανιβαλισμός και βία στην προϊστορική Αμερική» («Cannibalism and

Violence in the Prehistoric American Southwest»), Man Corn, University of Utah

Press, 1999.

4. «Ο κανιβαλισμός και η αποικιοκρατία» («Cannibalism and the colonial

world»), Francis Barker, Peter Hulme & Margaret Iversen, Cambridge

University Press, 1998.

5. «Ο ανθρωποφαγικός μύθος: Ανθρωπολογία και Ανθρωποφαγία» («The

man-eating myth: Anthropology & anthropophagy»), W. Arens, Oxford

University Press, 1979.