ο υποψήφιος Eξασκηθείτε σε τεχνικές… συμπύκνωσης του λόγου

Άλλοι λένε πως είναι το μάθημα με τον βαθμό «λαχείο». Άλλοι το λατρεύουν.

Πρώτα από όλα, η γραφή προϋποθέτει τη σωστή ανάγνωση. Με λίγη προσοχή στον

τρόπο ανάπτυξης και συμπυκνωμένο λόγο όλα θα πάνε καλά στην εξέταση της Έκθεσης.

Οργανώστε σωστά τον λόγο

O κ. Χρίστος Λ. Τσολάκης είναι καθηγητής της Εφαρμοσμένης

Γλωσσολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και επικεφαλής της

Συγγραφικής Ομάδας του βιβλίου «Έκφραση-Έκθεση». Οι πολύτιμες συμβουλές του:

«Το βιβλίο στις σελίδες του με τις ερωτήσεις, με τις θεματικές του και με

άλλους τρόπους ανοίγει διάλογο μαζί σου και επιδιώκει να σε ασκήσει να

κατακτήσεις τους κατασκευαστικούς μηχανισμούς που οικοδομούν τις διάφορες

μορφές του λόγου. Δεν έχεις να απομνημονεύσεις τίποτε. Αντίθετα, έχεις να

δημιουργήσεις. Άλλωστε αυτό το βιβλίο δεν απομνημονεύεται. Είναι στημένο με

τέτοιον τρόπο, ώστε να σε καλεί στη δημιουργία. Όταν διαβάζεις ένα κείμενο,

πρόσεξε: α) Την επικοινωνιακή περίσταση που το γέννησε, τον πομπό, τον δέκτη,

τον σκοπό, το μέσο (προφορικός ή γραπτός λόγος), τον τόπο, τον χρόνο, τη

γλωσσική ποικιλία. β) Το περιεχόμενο: εντόπισε το θέμα, τη θέση του συγγραφέα,

την επιχειρηματολογία του και το αποδεικτικό υλικό. Ανάλυσε τους τρόπους και

τα μέσα της πειθούς και αξιολόγησέ τα ως προς την πειστικότητά τους.

Παρουσίασε και αιτιολόγησε τη δική σου θέση. γ) Την οργάνωση του λόγου: τη

λογική διάρθρωση, τη συνοχή, την ενότητα. δ) Τη σύνταξη: επισήμανε και

αιτιολόγησε αυτήν ή την άλλη σύνταξη που μπορεί να προτιμηθεί: ενεργητική ή

παθητική, παρατακτική ή υποτακτική, ονοματική ή ρηματική κτλ. ε) Το λεξιλόγιο

και τη διατύπωση: σκέψου τη λέξη μέσα σε λεκτικό πλαίσιο, ζήτησε τη συνώνυμή

της, την αντώνυμή της, τη λόγια και τη λαϊκή, την κυριολεκτική και τη

μεταφορική, εντόπισε τον τόνο του κειμένου: ήπιος, απόλυτος, διαλεκτικός,

δογματικός, επιστημονικός, συγκινησιακός κτλ.. Αναζήτησε τις ειδικές λέξεις με

τις οποίες πλέκεται ο εννοιολογικός ιστός του κειμένου. Επισήμανε τις

διαρθρωτικές λέξεις του. στ) Την καταλληλότητα του ύφους και την

αποτελεσματικότητά του. Καταλληλότητα του ύφους σημαίνει επιλογή του

κατάλληλου λεξιλογίου, σύνταξης, γλωσσικής ποικιλίας ανάλογα με το ύφος του

κειμένου (ύφος κατάλληλο για επιστολή σε φίλο ή σε επίσημο πρόσωπο, για άρθρο,

για διαφημιστικό φυλλάδιο κτλ.). Αποτελεσματικότητα του ύφους σημαίνει

ικανότητα του πομπού/συγγραφέα να πετυχαίνει τον σκοπό του: να πείθει, να

συγκινεί κτλ. Έτσι διαβάζεται αυτό το βιβλίο. Διαλεκτικά/ συζητητικά/

δημιουργικά, με ανοιχτές τις σελίδες του και στο κεφάλαιο της «πειθούς» και

στο κεφάλαιο του «δοκιμίου» και στο κεφάλαιο του «δίκαιου και άδικου λόγου».

Χρήσιμο θα σου είναι και το παράρτημα «Διαβάζω και γράφω». Αποτελεί ασφαλή

οδηγό μελέτης και γραφής. Και πρόσεξε: Η γλώσσα νευρώνει και μορφοποιεί όλη

μας τη ζωή και όλες μας τις γνώσεις. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να συνδέσεις το

μάθημα με όλα τα άλλα. Θα καταλάβεις, τότε, ότι πλήθος όρων που μαθαίνεις σ’

εκείνα μπορείς να τα χρησιμοποιήσεις κι εδώ. Και κάτι τελευταίο: τη μητρική

γλώσσα δεν τη μαθαίνουμε (την ξέρουμε), παρά την καλλιεργούμε ενεργοποιώντας

τους γλωσσικούς μηχανισμούς που φέρουμε μέσα μας. Αυτή, άλλωστε, είναι η

προσφορά του βιβλίου και του συμπληρωματικού του που φέρει τον τίτλο

«Έκφραση-Έκθεση. Θεματικοί Κύκλοι».

Βασικό κλειδί η σωστή σύνταξη της περίληψης

O φιλόλογος κ. Κώστας Αγγελάκος είναι λέκτορας Ιονίου Πανεπιστημίου. H

σωστή περίληψη είναι βασικό κλειδί.

«H γραφή περίληψης αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία σύνταξης ενός απαιτητικού

κειμένου, για την οποία είναι χρήσιμο να επισημανθούν ορισμένα βασικά

πράγματα.

1. Γιατί διδάσκουμε την περίληψη

α. Γιατί είναι παρούσα σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής μας ζωής.

Στις ειδήσεις σε 1′ στα MME, στις μικρές αγγελίες των εφημερίδων, στα

οπισθόφυλλα των εκδόσεων κ.α.

Άρα η ικανότητα πύκνωσης και διάκρισης του αναγκαίου από το περιττό στον λόγο

αποτελεί επικοινωνιακή ανάγκη, σημαντικό «εφόδιο» στην πρόσληψη των μηνυμάτων

της καθημερινότητας.

β. Γιατί καλλιεργεί, κατά συνέπεια, πολύ σημαντικές δεξιότητες όπως:

* H ανάγνωση και κατανόηση ενός κειμένου ή μηνύματος σε μια εποχή

καταιγιστικών πληροφοριών, στην οποία υπάρχει δυσκολία σύλληψης του νοηματικού

κέντρου ενός κειμένου.

* H σύνταξη – σύνθεση ενός συνεκτικού κειμένου.

* H επικοινωνία με στόχο την πληροφόρηση των άλλων με λιτό και περιεκτικό

τρόπο για το περιεχόμενο ενός κειμένου.

2. Παράγοντες που επηρεάζουν τη γραφή περίληψης

α. Τα χαρακτηριστικά του αρχικού κειμένου όπως: η έκταση, η πυκνότητα

των νοημάτων, ο τύπος του κειμένου, η θεματική και η εξοικείωση των μαθητών με

αυτά.

β. H προετοιμασία στη γραφή περίληψης.

3. Τα βασικά βήματα στη γραφή περίληψης

Μετά την προσεκτική επιλογή του αρχικού κειμένου αρχίζει η διαδικασία της

επεξεργασίας του. Αυτή η διαδικασία καθιστά απαραίτητη την άσκηση των μαθητών

στην ανάγνωση του κειμένου, η οποία είναι χρήσιμο να γίνεται δύο φορές. Με την

πρώτη ανάγνωση οι μαθητές εντοπίζουν και καταγράφουν (στο πρόχειρο) το

νοηματικό κέντρο του κειμένου. Είναι σημαντικό να αφιερωθεί χρόνος στην

ανάγνωση των «νοηματικών κέντρων» που εντόπισαν οι μαθητές. Να συζητηθεί ποιες

προσεγγίσεις είναι αποδεκτές και ποιες αποκλίνουν από το θέμα του κειμένου.

H δεύτερη ανάγνωση έχει στόχο την παρακολούθηση της σειράς εξέλιξης των

γεγονότων – ιδεών στο κείμενο, παράγραφο προς παράγραφο. Στη συνέχεια η

επεξεργασία του κειμένου είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί με την τεχνική των

πλαγιότιτλων, κατά την οποία οι μαθητές ανιχνεύουν τη βασική δομή κάθε

παραγράφου (θεματική πρόταση – βασικές λεπτομέρειες – κατακλείδα). Αξίζει να

επισημανθεί σε αυτό το σημείο η ανάγκη να ασκηθούν οι μαθητές στο να γράφουν

πλαγιότιτλους, ενώ παράλληλα να υπογραμμίζουν λέξεις-κλειδιά του κειμένου.

Είναι εξίσου σημαντικό να ασκηθούν οι μαθητές σε τεχνικές πύκνωσης του λόγου

(απαλοιφή, γενίκευση, αναγωγή σε υπερκείμενες έννοιες κ.λπ.) στο κείμενο και

να μην αφήνονται χωρίς καθοδήγηση στο δύσκολο αυτό έργο».

Σημαντική βοήθεια από τα εξωσχολικά βιβλία

H Αφροδίτη Πογκόη είναι σήμερα μαθήτρια της Γ’ Λυκείου και πέρυσι

έγραψε πολύ καλά στην Έκθεση:

«Είναι μάθημα που θέλει σωστή χρήση του λόγου και μεγάλη συγκέντρωση την ώρα

που εκθέτεις τις απόψεις σου. Δεν χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια,

γιατί όλοι οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα του λόγου, το θέμα είναι την

ικανότητά μας αυτή να την καλλιεργήσουμε. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι να

διαβάζουμε όχι μόνο ενδοσχολικά, αλλά και εξωσχολικά βιβλία, ώστε να

διευρύνουμε τον τρόπο σκέψης μας. Έκανα προετοιμασία τριών ημερών περίπου.

Αρχικά διάβασα όλη τη θεωρία για την περίληψη, που είναι ένα σημαντικό μέρος

του διαγωνίσματος, μετά έπαιρνα κάποια τυχαία κείμενα και προσπαθούσα να τα

χωρίσω σε ενότητες, να προσθέσω σε κάθε μία πλαγιότιτλους και ύστερα να βρω το

κυρίως θέμα, ώστε να κάνω σωστές περιλήψεις. Για να εξασκηθώ στην Έκθεση πήρα

κάποια θέματα από το βιβλίο και έγραφα εκθέσεις, μετά τις διάβαζα και εγώ η

ίδια έβρισκα τα λάθη μου, τα διόρθωνα, ώστε να τις τελειοποιήσω. Μερικές φορές

έπαιρνα και ιδέες από βοηθήματα, όταν δεν ήμουν σίγουρη για κάτι. Διάβασα με

όρεξη και τα αποτελέσματα της προσπάθειάς μου φάνηκαν στον βαθμό μου».

Διαβάζει εφημερίδες

H Ισμήνη Γεωργιάδου είναι σήμερα φοιτήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθήνας:

«Εκείνο που χρειάζεται, είναι ο μαθητής να εντοπίσει τους θεματικούς κύκλους

μέσα από το βιβλίο. Και στη συνέχεια να τους μελετήσει σε συνδυασμό με τους

διάφορους τρόπους ανάπτυξης ενός κειμένου (π.χ. άρθρου, επιστολής). Κατά την

παραγωγή λόγου ιδιαίτερη προσοχή απαιτεί τόσο η δομή-παραγραφοποίηση όσο και

το ύφος. Με δεδομένο το επικοινωνιακό πλαίσιο το οποίο ζητείται είναι θετικό

στοιχείο. Το ύφος να χαρακτηρίζεται από αμεσότητα, απαλλαγμένο από κάθε

στομφώδη αρχαΐζουσα διάσταση. Ένα μυστικό που σίγουρα βοηθάει και δεν πρέπει

να θεωρείται σπατάλη πολύτιμου χρόνου είναι η ανάγνωση επίκαιρων άρθρων

εφημερίδων. H πληροφόρηση που παρέχουν και η γλώσσα που χρησιμοποιούν τέτοιου

είδους κείμενα είναι το καλύτερο σωσίβιο στο πέλαγος των εξετάσεων! Σαν

τελευταίο, για τους πιο σχολαστικούς, θα πρότεινα τη συγκρότηση ενός

ευρετηρίου με τις σημαντικότερες και τις δυσκολότερες λέξεις που συναντώνται

στα βιβλία της B’ και της Γ’ Λυκείου. Έπειτα από την καλή οργάνωση προκύπτει

αυτόματα η κατανόηση του τρόπου διόρθωσης και είναι πολύ σημαντικό να ξέρει ο

μαθητής πόσα μόρια μπορεί να χάσει και από πού. Όταν ξέρεις δεν φοβάσαι!

Επομένως, το άγχος στο θέμα της διόρθωσης της έκθεσης δεν έχει λόγο να είναι

μεγαλύτερο από αυτό των υπόλοιπων μαθημάτων. Γιατί λοιπόν τόσος πανικός για το

συγκεκριμένο μάθημα;».

Αναγκαίος ο πυκνός και περιεκτικός λόγος

H κ. Μαρία Νικηφοράκη, με ειδίκευση στην Εφαρμοσμένη

Γλωσσολογία, είναι αξιολογήτρια στις Γενικές Εξετάσεις

«Μετά το πέρας των Γενικών Εξετάσεων είθισται να γίνονται παρατηρήσεις για την

επίδοση των μαθητών, οπότε κατά κανόνα διαπιστώνεται μέτρια ή χαμηλή επίδοση

στο γλωσσικό μάθημα. Στη συνέχεια το θέμα τίθεται στο περιθώριο για να

ανασυρθεί στις επόμενες Γενικές Εξετάσεις. Για τον αξιολογητή, όμως, η ευθύνη,

η αγωνία και ο αγώνας του για σωστή κρίση και ακριβή αξιολόγηση δεν αρχίζει

ούτε τελειώνει με τις Εξετάσεις. Στις φετινές εξετάσεις του Ιουνίου οι μαθητές

της Γ’ Λυκείου παρουσίασαν γενικά τη γνωστή εικόνα της μέτριας επίδοσης, το

λεξιλόγιο των κειμένων τους δεν ήταν ιδιαίτερα πλούσιο και επεξεργασμένο, ενώ

δεν έλειψαν ορθογραφικά, εκφραστικά λάθη, καθώς και προβλήματα στη διάρθρωση

των νοημάτων και στη συνοχή του κειμένου. Το γεγονός όμως ότι τα ζητούμενα

ήταν μέσα στα αναμενόμενα απέτρεψε την αποτυχία των μαθητών καθώς και την

υπερβολική απόκλιση στη βαθμολογία, παρά το ότι υπήρξαν αρκετές περιπτώσεις

διαφοράς βαθμολογίας. Θα ήθελα, όμως, να αναφερθώ ιδιαίτερα σε εκείνα τα

ζητούμενα, στα οποία οι μαθητές καλούνται να παραγάγουν κάποιο είδος κειμένου.

Μια πρώτη θετική διαπίστωση είναι ότι οι μαθητές μπορούν πλέον να συνθέτουν

αρτιότερες περιλήψεις, πράγμα που σημαίνει ότι η διδακτική διαδικασία έχει

αρχίσει να αποδίδει στον τομέα αυτό. Αντίθετα, όταν τους ζητείται να

αναπτύξουν ένα τμήμα του δοθέντος κειμένου σε έκταση περίπου μίας παραγράφου,

οι μαθητές παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη αδυναμία, αφού οι παράγραφοι που

συνθέτουν είναι κατά κανόνα ανεπιτυχείς.

H σύνθεση ευρύτερου κειμένου, η οποία αξιολογείται με το 50% της βαθμολογικής

κλίμακας, αποτελεί το πιο κρίσιμο τμήμα της όλης εξέτασης για αξιολογητές και

αξιολογουμένους. Ο μαθητής καλείται να παραγάγει ένα αποτελεσματικό κείμενο

μέσα σε έναν συγκεκριμένο αριθμό λέξεων, άλλοτε ικανοποιητικό για τον μέσο

μαθητή και άλλοτε όχι. Στο θέμα που δόθηκε φέτος π.χ., αν αναπτύσσονταν

αναλυτικά τα ζητούμενα, θα υπερέβαιναν κατά πολύ τις 600 λέξεις, πράγμα που

δεν μπόρεσαν να αποφύγουν αρκετοί μαθητές. Έπρεπε, λοιπόν, ο μαθητής να

διαθέτει την ικανότητα να συμπεριλάβει τα ουσιώδη σε πυκνό και περιεκτικό

λόγο. Έτσι οι περισσότεροι ανέπτυξαν μερικώς το θέμα. Όμως οι μαθητές

κατόρθωσαν φέτος, σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι τα προηγούμενα χρόνια, να

ανταποκριθούν στο επικοινωνιακό πλαίσιο. Ίσως επειδή το ζητούμενο κείμενο ήταν

ένα είδος προσχεδιασμένου προφορικού λόγου, τον οποίο θα εκφωνούσε ο πρόεδρος

του δεκαπενταμελούς ενώπιον κοινού. Σε αρκετά γραπτά, μάλιστα, εκτός από την

προσφώνηση και την επιφώνηση, μπορούσε να διακρίνει κανείς κατάλληλο ύφος,

πράγμα που μάλλον οφείλεται στο ότι η επικοινωνιακή περίσταση ήταν οικεία

στους μαθητές, είτε ως εμπειρία είτε ως αποτέλεσμα διδασκαλίας.

H επιτυχία στο γλωσσικό μάθημα προϋποθέτει συστηματική διδασκαλία, αλλά

εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από την επιλογή και διατύπωση των θεμάτων.

Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται τόσο στο κείμενο που επιλέγεται, το οποίο

καλό είναι να μην είναι διασκευασμένο, καθώς και στο ζητούμενο επικοινωνιακό

πλαίσιο. Αναγκαία είναι, επίσης, η πληρέστερη και διαρκής επιμόρφωση και

ενημέρωση των βαθμολογητών σχετικά με την αξιολόγηση των γραπτών. Τέλος, αφού

η γλώσσα είναι επικοινωνία, τεράστιο ρόλο παίζει η ποιότητα λόγου, στον οποίο

εκτίθενται καθημερινά οι μαθητές. Αξιολογώντας τους μαθητές μας στο γλωσσικό

μάθημα, αξιολογούμε παράλληλα και τη δική μας γλωσσική επικοινωνιακή ικανότητα».