«Στον Σμαραγδή πας;». Θα μπορούσε να ήταν ένας ξεστρατισμένος Ζωνιανός, αλλά μπα, ήταν ο ταβερνιάρης της «κάτω πλατείας» που μου έδειχνε με καμάρι το «στέκι» του Σμαραγδή. Στην είσοδο, με περίμενε επιβλητική μια προτομή του Αλέξανδρου. Πήγα να σκιαχθώ, μέρες που είναι, αλλά τελικά δεν ήταν ο «Μέγας». «Αλέξανδρος είναι ο γιος μου», μου διευκρινίζει ο σκηνοθέτης. Με περίμενε όπως τον θυμόμουν. Σπορ ντύσιμο, με μπλε σκούρο πουκάμισο αλλά και με γραβάτα. Η γυναίκα του, η Ελένη, το «θηριάκι», δυο βήματα πίσω περιμένει για να μου προσφέρει βραστάρι και παξιμαδάκι κρητικό. «Αχ, αυτή η Κρήτη», λέω και ο Σμαραγδής κουνάει το κεφάλι του.
Δεν ξέρω αν μπορείτε να το καταλάβετε αλλά αυτές τις μέρες οι Κρητικοί, όταν συναντώνται, βγάζουν έναν αναστεναγμό. Στο γραφείο επικρατεί οργασμός. Η ταινία μεταγλωττίζεται για να ξεκινήσει το ταξίδι της στην Ιβηρική Χερσόνησο και την Λατινική Αμερική. Φαξ και ιμέιλ «πηδάνε» από χέρι σε χέρι. Ο σκηνοθέτης χαμογελά και μου δείχνει τον δρόμο για τον προσωπικό του χώρο. Οι μισοί τοίχοι ανήκουν στον Εl Greco και οι άλλοι μισοί στον Καβάφη. Την αποφύγατε τελικά τη φυλακή.
– Στο όριο είμαι, δηλαδή δεν έχουμε ξεχρεώσει ακόμη.
Πόσα εισιτήρια έχει κόψει η ταινία;
– 600 χιλιάδες και συνεχίζει.
Ε,θα βγάλετε και κέρδος.
– Αν θα μείνουν, θα μείνουν λίγα λεφτά, δηλαδή 100- 150 χιλιάδες ευρώ.
Ο «Εl Greco» είναι η μεγαλύτερη ελληνική παραγωγή ή είναι οι συνήθεις υπερβολές των δημοσιογράφων;
– Ναι, είναι η μεγαλύτερη που έγινε ποτέ στην Ελλάδα, αν εξαιρέσει κανείς τον «Ζορμπά» που δεν ήταν όμως ελληνική παραγωγή.
Πόσα λεφτά στοίχισε;
– Πάνω από 7 εκατ. ευρώ. Τώρα με βάζεις και κάνω απολογισμό. Ξέρεις πόσες φορές ήμασταν εντελώς στο σκοτάδι, στην άκρη του γκρεμού και ερχόταν ξαφνικά ένα χέρι και μας έσωζε; Κατά έναν περίεργο τρόπο. Ποια ήταν αυτά τα χέρια;Πείτε μου μερικά.
– Τα γήινα χέρια, τα απτά, ήταν του Λάκη Λαζόπουλου, του Βαγγέλη Παπαθανασίου, της γυναίκας μου, η οποία πήρε ένα πολύ μεγάλο ρίσκο. Χρεωθήκαμε 700.000 ευρώ, βάλαμε το σπίτι της ενέχυρο, πουλήσαμε τα γραφεία μας, αν δεν πήγαινε καλά η ταινία, θα ήμασταν και εγώ κι αυτή και το παιδί μας στον δρόμο. Και όμως δεν δείλιασε.
Είναι αλήθεια ότι ο Μουστάκας δεν θέλησε να πληρωθεί;
– Ναι, επέμενε να μην πληρωθεί. Ήξερε ότι θα πεθάνει και ήθελε να κάνει μια προσφορά χωρίς ανταπόδοση. Ήταν περισσότερο έξυπνος από ό,τι νομίζουν μερικοί. Ξεκίνησε με «Ζορμπά» και έφυγε με τον «Greco». Οι Κρητικοί βοήθησαν καθόλου;
– Θα σου πω μια ιστορία. Μετά την πρεμιέρα του Καβάφη στο Ηράκλειο, στο αεροδρόμιο με πλησιάζει κάποιος που τότε δεν τον ήξερα, ο Ανδρέας Μεταξάς, και μου λέει «αυτοί που βλέπεις να περιμένουν το αεροπλάνο είναι οι μεγάλοι επιχειρηματίες του νησιού. Εάν κάνεις ταινία τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο θα σου δώσουμε τα πρώτα λεφτά». Εγώ τότε ακόμη δεν έλεγα σε κανέναν για τον Θεοτοκόπουλο. Μόνο με τον Παπαθανασίου το συζητούσα. Το μάντεψαν!
– Τα χέρια που σου έλεγα. Και δώσανε τα πρώτα 300.000 ευρώ. Χωρίς αυτά δεν μπορούσε να στηθεί η ταινία. Με αυτά φτιάχτηκε ο φάκελος και έφθασε σε διάφορα χέρια.
Το σενάριο πάντως το εμπιστευθήκατε σε «ξένους». – Έπρεπε να γραφεί με ένα τρόπο, ώστε να είναι ελκυστικό για τους ξένους και πήγαμε στην Αγγλία, στην Τζάκι Παβλένκο. Την πήγα στον Ψηλορείτη, έμεινε άναυδη, όταν είδε τους Κρητικούς να πετάνε τις μαντινάδες και να δίνουν τα σάλτα σαν τις φιγούρες του Greco που πάνε να πιάσουν το χέρι του Θεού. Εκεί κατάλαβε ότι είμαστε ένας άλλος λαός. Αρχίσανε και τις μπαλοθιές. Λέει «τι είναι αυτό;». Αγριάδα και γλύκα μαζί. Όταν λέτε «ένας άλλος λαός»;
– Στο Μητάτο του Σκουλά, μας έδειξαν ένα πολύ μικρό εκκλησάκι. Όταν βγήκαμε, μου λέει η Τζάκι, «οι βοσκοί γιατί δεν κάνουν τον σταυρό τους;». Και εκεί της είπα ότι οι βοσκοί, όταν υπάρχει ζωοκλοπή και υποπτεύονται κάποιον τον βάζουν να ορκιστεί. Και αυτός βάζει το χέρι του στο Ευαγγέλιο και λέει «νι Ζα», «μα τον Δία». Εκεί άρχισε να υποψιάζεται τι είδους φυλή είμαστε.
Επιμένω, «τι είδους φυλή είμαστε»;
– Να σας μιλήσω για μένα και βγάλτε τα συμπεράσματά σας. Εγώ γεννήθηκα στο Ηράκλειο, 300 μέτρα δίπλα από το σπίτι που θεωρείται ότι ήταν το σπίτι του Greco, εκεί έζησα μέχρι τα 16 μου, κάτω απ΄ αυτή την τεράστια σκιά.
Τη σκιά του Greco;
– Τον αισθανόσουν. Δηλαδή το Ηράκλειο, χωρίς τον Greco και τον Καζαντζάκη, είναι μια κοινή πόλη. Όπως τι είναι η Μυτιλήνη, χωρίς τον Ελύτη και την Σαπφώ; Η Άνδρος χωρίς τον Εμπειρίκο; Αυτή η πόλη έχει μια πνευματική προστασία, ένα στρώμα από πάνω της που εμποδίζει τις οξειδώσεις.
Δεν την προστάτευσε όμως από την ασχήμια.
– Γι΄ αυτό φταίει ο νεοπλουτισμός. «Ο Ζορμπάς» έκανε την Κρήτη γνωστή και οι Κρήτες αντί να πολλαπλασιάσουν τις ομορφιές μας, κοιτάξανε να χτίσουνε τα μικρά οικοπεδάκια και να κάνουμε δωματιάκια για να βάλουμε τους τουρίστες. Και καταστράφηκε το νησί μας.
Τι θα ήταν ο Greco εάν έμενε στο Ηράκλειο;
– Ένας καλός ζωγράφος που, όπως και πολλοί άλλοι, θα είχε εμπλουτίσει το σώμα της Κρήτης. Οι Έλληνες όμως αποκτούν αξία πραγματική όταν είναι οικουμενικοί.
Γιατί;Επειδή η χώρα είναι μικρή;
– Ναι, είναι μικρή η χώρα και είναι και η γλώσσα. Ο Θεοτοκόπουλος το κατάλαβε πολύ γρήγορα και πήγε στη Βενετία στο κέντρο των κατακτητών, σαν να λέμε σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Και είδε πώς δουλεύουν αυτοί που κατακτάνε τον κόσμο. Αλλά η Βενετία τότε έφθινε, τα χρώματα ήταν σπασμένα πια και αυτός ο γίγαντας τι έκανε; Είδε ποια είναι η καινούργια χώρα. Και ήταν βέβαια η Ισπανία, που άρχισε να μαζεύει τους ζωγράφους όλου του κόσμου. Γιατί ο μύθος των αυτοκρατοριών περνάει μέσα από τις τέχνες.
Αν εξαιρέσουμε τον Greco με ποιον άλλον ήρωα έχετε «ζήσει» μαζί;
– Με τον Καβάφη. 10 χρόνια έζησα μαζί του. Ήταν και οι δύο Έλληνες της περιφέρειας. Τα μεγάλα πράγματα στην Ελλάδα γίνανε στην περιφέρεια, δεν γίνανε στο κέντρο.
Πώς είναι να ζει κάποιος με τους ήρωές του;
– Ο συγγραφέας Σόμερσετ Μομ έγραφε τις ιστορίες του «Κυρίου Πονς». Τον σταμάταγαν λοιπόν στον δρόμο και τον ρώταγαν «πώς είστε σήμερα;». Κι απαντούσε «εγώ είμαι καλά, ο Πονς είναι λίγο κρυωμένος». Είναι και λίγο σχιζοφρενικό αυτό.
– Μα, παραδέχομαι ότι είμαι σχιζοφρενής. Κατ΄ αρχήν μόνο ένας σχιζοφρενής κάνει μια ταινία που υπερβαίνει το μέτρο. Τι είναι αυτό που σας άρεσε περισσότερο στην ιστορία του Greco;
– Ο Greco υπέγραφε «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος» και συχνά πρόσθετε «ο Κρης» ή «ο Δείξας». Αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα που με απασχόλησε. Ένας αγιογράφος, καταλαβαίνω να λέει «ο Θεός που κινεί το χέρι μου», αλλά ο Δομήνικος γιατί το έλεγε; Ήξερε ή αμφέβαλλε; Εγώ πιστεύω ότι αμφέβαλλε, δηλαδή υπήρχαν στιγμές που έλεγε, «δεν είναι το χέρι μου, το χέρι άλλος το κινεί».
Καταφεύγετε και εσείς στα Θεία για να ερμηνεύσετε ένα μεγάλο ταλέντο;
– Μα και ο Νίκος ο Καζαντζάκης αναφερόμενος στον Greco, στα «Ταξιδιωτικά», κάνει τον συλλογισμό ότι οι καλλιτέχνες είναι οι ακροβολιστές του Θείου. Το ακρότατο φυλάκιό του, σε ειδική αποστολή. Ο «Δείξας» δεν μπορεί να είναι και μια εγωιστική υπερβολή;
– Ναι, κι αυτό μπορεί να είναι. Ο Greco είχε αυτό που έχει και η φυλή μας. Ήταν τσαντίλας. Σας απασχολεί το Θείο,αν και η ταινία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί βλάσφημη απέναντι στις θρησκείες.
– Είμαι 61 ετών. Σε λίγο, η ψυχή μου θα κάνει ένα ταξίδι. Κι εγώ προσπαθώ να απαντήσω στα αιώνια ερωτήματα. Ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και πού πάμε. Κι επειδή αυτά μπορεί να γίνουν ένας βρόχος για να σε πνίξουν, υπάρχει η τέχνη για να μας παρηγορεί. Μία ανοιγμένη βαλβίδα στη χύτρα είναι η τέχνη. Αυτή παίζει αυτόν τον ρόλο και όχι η θρησκεία. Γιατί η τέχνη δεν σου ζητάει τίποτα, ενώ οι θρησκείες ζητούν.
Το Ηράκλειο, χωρίς τον Greco και τον Καζαντζάκη, είναι μια κοινή πόλη. Όπως τι είναι η Μυτιλήνη, χωρίς τον Ελύτη και τη Σαπφώ; Η Άνδρος χωρίς τον Εμπειρίκο; Αυτή η πόλη έχει μια πνευματική προστασία, ένα στρώμα από πάνω της που εμποδίζει τις οξειδώσεις
«Οι Κρητικοί; Άγριοι, τρυφεροί και αμετροεπείς»
Να μιλήσουμε λοιπόν για την Κρήτη που μας πληγώνει ή μάλλον την πληγώνουμε.
Η μεγάλη μήτρα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Οι Μινωίτες κηδεμόνευαν τη Μεσόγειο. Ο πρώτος νόμος τους έλεγε να είσαι όμορφος. Κάτι ενδιαφέρον συνέβαινε λοιπόν εκεί.
Έχετε πάει στα Ζωνιανά; Περαστικός, σαν την Αστυνομία. Αυτοί εκεί στα Ζωνιανά, άμα τους ζήσεις στα γλέντια τους θα νομίζεις ότι είναι άλλοι άνθρωποι. Τρυφεροί. Άγριοι και τρυφεροί μαζί, όπως όλη η Κρήτη. Και δυστυχώς πολύ εγωιστές. Συχνά χάνουμε την ταπεινότητά μας και είμαστε αμετροεπείς. Άγριοι, τρυφεροί και αμετροεπείς. Αν πιάσεις έναν Λαρισαίο και τους πεις «φίλε αυθαιρετείς»,θα λουφάξει,αν πας στον Ηρακλειώτη θα σου πει «εγώ είμαι του Καζαντζάκη εγγονός». Έτσι είναι. Αλλά για να είσαι άξιος αυτών πρέπει να υπηρετείς την ομορφιά. Να υπηρετείς το «ε μείς» και όχι το «εγώ». Κάποιοι ενοχλήθηκαν από τη βαρβαρότητα των τηλεοράσεων και της Αστυνομίας,αλλά για τη βαρβαρότητα των άλλων δυναστών που είναι μέσα στα χωριά,τόσα χρόνια δεν έκαναν τίποτε.
Ναι, σωστά λένε οι Ζωνιανοί, «εμείς δεν καταδίδουμε». Αλλά έπρεπε ταυτόχρονα να πουν «εσύ, εσύ, κι εσύ αύριο το πρωί φεύγετε». Και να καθαρίσουν αυτοί οι ίδιοι τον τόπο τους.
Ποια είναι η αγαπημένη σας μαντινάδα; Ήθελα και να κάτεχα οι χρόνοι που περνούνε αν επεθαίνουνε κι αυτοί ή πάνε αλλού και ζούνε.
