Δεν θα υπήρχαν οι Ακυβέρνητες Πολιτείες αν… Ένα έργο καθοριστικό για την ανανέωση της πολιτικής κουλτούρας μετά τη Μεταπολίτευση δεν θα είχε ποτέ γραφτεί. Η πανοραμική τριλογία του Στρατή Τσίρκα, η οποία προκάλεσε σφοδρή πολεμική στους κόλπους της Αριστεράς κατά τη δεκαετία του ΄60, δεν θα είχε γεννηθεί εάν ο συγγραφέας της δεν είχε λάβει υπόψη τις ιδεολογικές και αισθητικές αντιδράσεις που προκάλεσε η Λέσχη, το πρώτο του μυθιστόρημα, το οποίο έδωσε εντέλει το έναυσμα για τη γοητευτική σύνθεση Η Λέσχη (1960) – Αριάγνη (1962) – Νυχτερίδα (1965). Αυτό αποδεικνύει ένα από τα νέα αστέρια της νεοελληνικής φιλολογίας που διδάσκει στο ΑΠΘ και στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ο Μίλτος Πεχλιβάνος, στη μελέτη του Από τη Λέσχη στις Ακυβέρνητες Πολιτείες.Η στίξη της ανάγνωσης (Πόλις). Μια μελέτη θεωρητική, γραμματολογική, ιστοριογραφική, η οποία συνεπαίρνει ακόμα και τον μη επιστήμονα αναγνώστη, επειδή του διηγείται ερεθιστικές ιστορίες που τελικά ξεπερνούν το εμβληματικό έργο στο οποίο αναφέρονται. Ένα έργο πολυφωνικό και πολυεπίπεδο, το οποίο διαδραματίζεται στην Ιερουσαλήμ, στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια μεταξύ 1942-44 και κορυφώνεται με τη βίαιη καταστολή του αντιφασιστικού κινήματος στη Μέση Ανατολή, που σηματοδοτεί- κατά τον συγγραφέα και όχι μόνο- την πρώτη πράξη του ελληνικού Εμφυλίου. Ο Πεχλιβάνος βουτάει στα κομματικά και ιδιωτικά αρχεία, σκαλίζει τις αδημοσίευτες αλληλογραφίες του Τσίρκα, των κριτικών, των φίλων και των συντρόφων του, αποκρυπτογραφεί τα ανέκδοτα χειρόγραφα, τα προσχέδια των βιβλίων του και τα δημοσιευμένα Ημερολόγιά του, παρακολουθεί τις διακυμάνσεις των αναγνωστικών αντιδράσεων μέχρι σήμερα και αποδομεί όλο αυτό το υλικό, για να το μοντάρει έπειτα με ψιλοβελονιά μέσα στην τελειωμένη Τριλογία. Δεν περιορίζεται δηλαδή στη μελέτη του «κλειστού» λογοτεχνικού κειμένου αλλά, υιοθετώντας νεώτερες θεωρητικές προσεγγίσεις, το μελετά ως προϊόν διαπραγμάτευσης. Έτσι συλλαμβάνουμε αυτό που ορίζεται ως η «τρίτη διάσταση της λογοτεχνίας»· έτσι καταλαβαίνουμε τη διαλεκτική (και τη λογιστική) που γέννησε τις Ακυβέρνητες Πολιτείες · έτσι προκύπτει η «βιογραφία» τους. Κάτι που με ελάχιστες εξαιρέσεις (ενδεχομένως της Τσαντσάνογλου με τα Σολωμικά Χειρόγραφα ή του Σαββίδη με τις Καβαφικές Εκδόσεις) είναι καινούργιο στα νεοελληνικά πράγματα.

«Έχω δύο εαυτούς που γράφουν. Ο ένας σκεπάζεται μ΄ έναν μαντύα κάποιας αθωότητας, είναι πηγαίος- δηλαδή ασύνειδος, γράφει τον Νουρεντίν Μπόμπα. (…) Ο άλλος με εκφράζει πιο πιστά, γράφει τη Λέσχη. Είναι στριμμένος, εγκεφαλικός, ανήσυχος, σκεπτικιστής, πολύξερος, κυνικός, (…) πιο υποκειμενικός αλλά και πιο γνήσιος», έλεγε ο Τσίρκας φωτίζοντας τη συγγραφική του ταυτότητα σε επιστολή του (1961) προς τον φίλο Μ. Μ. Παπαϊωάννου, όπου σχολιάζει την κριτική του Δημήτρη Ραυτόπουλου. Πρόκειται για ένα σημαντικό ανέκδοτο κείμενο που αναδεικνύει ο Πεχλιβάνος και που αντανακλά το δίλημμα του συγγραφέα ανάμεσα στην πράξη και τη λογοτεχνία· ανάμεσα στη δεοντολογία που επέβαλε η πολιτική του στράτευση και στην αυτονομία που απαιτεί η δουλειά του λογοτέχνη. Μυθιστόρημα- Κριτική- Κριτική της κριτικής- Αναστοχασμός του Ραυτόπουλου ύστερα από 40 χρόνια, αυτός ο κύκλος των αντικριστών αναγνώσεων αφηγείται μια ιστορία. Μια από τις πολλές που ξεδιπλώνει ο Πεχλιβάνος. Ιστορίες από τη ζωντανή σχέση ενός πολιτικοποιημένου και πρωτοπόρου συγγραφέα με τους ήρωές του, με τους συντρόφους (Φ. Χατζηδάκη, Δ. Χατζής) και τους φίλους του (όπως ο Τ. Βουρνάς, ο Θ. Πιερίδης ή ο ιδεολογικά αντίθετος Αιγυπτιώτης Ν. Παντελίδης). Ιστορίες από τον διάλογό του με τη νεωτερική τεχνοτροπία στη λογοτεχνική αφήγηση. Ιστορίες για τον παραγωγικό ρόλο που έπαιξαν οι αναγνώστες του στη συγγραφική διαδικασία- αυτή είναι η «στίξη» του τίτλου- αφού, όπως το έλεγε και ο Τσίρκας, «ένα καλό βιβλίο, ποτέ δεν γράφεται από έναν μόνο άνθρωπο». Από αυτή τη σκοπιά, της «λογοτεχνικής επικοινωνίας», η μελέτη του Πεχλιβάνου συντονίζεται τόσο με τη διεθνή βιβλιογραφία όσο και με ένα ευρύτερο φαινόμενο της ποπ και εμπορικής κουλτούρας: Μην ξεχνάμε ότι το χολιγουντιανό σινεμά συν-διαμορφώνεται με τους θεατές του!

Υπάρχει όμως και το ζήτημα της λογοτεχνικής διαχείρισης της μνήμης και της ιστορίας, στο οποίο επιμένει ο Πεχλιβάνος, αντιδιαστέλλοντάς την με την πολιτική διαχείριση. Η περίπτωση Τσίρκα λειτουργεί ως προνομιακό παράδειγμα που αναδεικνύει τις ρήξεις ή τους συμβιβασμούς ενός αντιδογματικού συγγραφέα, με ένα παρελθόν σε εκκρεμότητα (το τραύμα του Απρίλη 1944) και με ένα πολιτικό γίγνεσθαι ανοικτό (κατά την αποσταλινοποίηση). Όπως αναδεικνύει και τη δογματική μισαλλοδοξία στους τομείς της τέχνης και της σκέψης. Η διαλεκτική λ.χ. της διαγραφής του Τσίρκα από την κομματική οργάνωση της Αλεξάνδρειας μετά τη Λέσχη, η ιδεολογική επίθεση του Μάρκου Αυγέρη μετά την Αριάγνη, η διάσταση του Τσίρκα με τον καθοδηγητή του Φίλιππο Πάγκαλο που ενέπνευσε το Ανθρωπάκι της Τριλογίας (έναν χαρακτήρα επαγγελματία επαναστάτη που έχει σφραγίσει τη νεοελληνική λογοτεχνία), ανεβάζουν τη θερμοκρασία. Πόσω μάλλον (στο επίμετρο) το αδημοσίευτο υπόμνημα για το Κίνημα της Μέσης Ανατολής που κατέθεσε ο Πάγκαλος το 1965, όταν δηλαδή ο Τσίρκας ολοκλήρωνε τη δική του εκδοχή στη Νυχτερίδα. Όλες αυτές οι ιστορίες έχουν να κάνουν με τις πολλές όψεις της ελληνικής Αριστεράς, η οποία εκείνη την εποχή επαναπροσδιορίζεται μεταξύ ελλαδικής ΕΔΑ και ΚΚΕ της υπερορίας οδεύοντας από τα «πέτρινα χρόνια» στη «χαμένη άνοιξη». Συναρπαστικό.

Τελευταία Νέα