Για την πολιτική θεωρία φαινόταν ανέκαθεν δύσκολο να αντιπαρέλθει θεωρητικά ένα από τα πιο χαρακτηριστικά, ωστόσο και πιο σύνθετα, επιχειρήματα: «Ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος», υποστήριξε ο Χομπς και η ανθρώπινη ιστορία έχει φροντίσει, στο μεγαλύτερο κομμάτι της, να μην τον διαψεύσει. Η πορεία της Ευρώπης ολόκληρο τον εικοστό αιώνα φαίνεται σαν μια μάχη ανάμεσα στην ανθρώπινη φύση όπως την περιγράφει ο Χομπς και σε αυτήν όπως την περιγράφει ο Τζον Λοκ. Το πρώτο μισό του αιώνα υπήρξε ιδιαίτερα αιματηρό, με δύο παγκόσμιους πολέμους, το χειρότερο και πιο ορθολογικά οργανωμένο έγκλημα στην ανθρώπινη ιστορία, την τελική λύση, και βέβαια ακραίες οικονομικές μεταβολές και κρίσεις. Ολα αυτά έληξαν με την παγκόσμια πρώτη χρήση του ισχυρότερου όπλου μαζικής καταστροφής, της πυρηνικής βόμβας. Ο «ευρωπαίος λύκος» δεν άντεξε άλλο την υπερβολική δόση αυτοκαταστροφής και δυστυχίας και αποφάσισε, όπως και στη θεωρία του Χομπς, με το τρία, να αφήσει τα όπλα στο τραπέζι και να δοκιμάσει τους καρπούς του ειρηνικού ανταγωνισμού και της συνύπαρξης.

Από εκείνη την ιστορική στιγμή η πορεία της Ευρώπης αλλάζει και μετατρέπεται σταδιακά από ένα χομπσιανό πρόβλημα ειρηνικής συνύπαρξης σε ένα λοκιανό πρόβλημα καλής διακυβέρνησης. Η ειρήνη και η δικαιοσύνη φαίνονται ωφέλιμες για όλους και το πρόβλημα μετατοπίζεται στην οικοδόμηση θεσμών που θα βελτιώσουν τις προοπτικές της οικονομικής ανάπτυξης και της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Γι’ αυτό και η εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου και η αξιολόγησή του ακόμη και ως υπέρτερου της εθνικής κυριαρχίας αιτιολογείται, τουλάχιστον φιλοσοφικά, με το γεγονός ότι επιτυγχάνει βελτίωση των όρων ζωής και της δημοκρατίας και ως εκ τούτου αθροίζει στην εθνική ευημερία και, παραδόξως, στην εθνική κυριαρχία.

Ωστόσο ήδη από το τέλος της δεκαετίας του 1990 η Ευρώπη άρχισε να παίρνει σταδιακά μια νέα στροφή πίσω στον Χομπς. Από την ιδέα της σύγκλισης και της ευημερίας όλων, σταδιακά και μέσω της εύλογης δικαιολόγησης ότι η ευρωπαϊκή οικονομία πρέπει να γίνει περισσότερο ανταγωνιστική, περάσαμε στην ιδέα της απόκλισης και της ευημερίας των λίγων. Δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σημασία για το επιχείρημά μας ποιος θα ωφεληθεί περισσότερο ως λύκος, αλλά το γεγονός ότι οι οικονομικές σχέσεις μεταξύ των μελών της Ενωσης έγιναν ακραία ανταγωνιστικές. Στο λοκιανό επιχείρημα της καλής διακυβέρνησης δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, αλλά συνεργασία προς όφελος όλων.

Η απλοϊκότητα του νεοφιλελεύθερου επιχειρήματος που σκιάζει σήμερα την Ευρώπη γίνεται ιδιαίτερα εμφανής αν έρθει στα εθνικά μέτρα και παρουσιαστεί κάπως έτσι: «Η Καστοριά (π.χ.), η οποία έχει μεγαλύτερη ανεργία από την Αθήνα, αποτελείται από ανίκανους και νωθρούς ανθρώπους που δεν μπόρεσαν να καταστούν ανταγωνιστικοί σε σχέση με τον Νομό Αττικής». Στο νεοφιλελεύθερο επιχείρημα, που συγκροτείται πάντα ανιστορικά και σε υψηλό βαθμό αφαίρεσης από τα πραγματικά δεδομένα, ο άνεργος και ο φτωχός βρίσκονται σε αυτή τη θέση γιατί δεν τους αξίζει κάτι καλύτερο. Φταίνε οι ίδιοι για αυτή τους την κατάσταση• αν ήταν περισσότερο εργατικοί, θα είχαν και καλύτερη τύχη. Το προτεσταντικής καταγωγής επιχείρημα δεν αποτελεί βέβαια έναν ηθικό κανόνα των ισχυρών, αλλά μια δικαιολόγηση για να ερμηνεύσουν ηθικά την κυριαρχία τους. Βέβαια, είναι προφανές ότι η εν λόγω ηθική δεν ακολουθείται σήμερα ούτε από τους ιεροκήρυκές της όταν δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους, αλλά συνιστά απλώς μια αφηρημένη αξία. Απόδειξη, η σωρεία των παραβιάσεων του φετιχισμού της ελεύθερης αγοράς από τους ισχυρούς όταν αυτή δεν οδηγεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Η Γερμανία ειδικά φημίζεται για τις επιδοτήσεις της στη βιομηχανία και στην ενέργεια, ενώ η Ελλάδα από την άλλη φημίζεται στο να ακολουθεί κανόνες και αρχές που δεν τη συμφέρουν.

Ο φετιχισμός του ευρώ που υιοθετείται στην παρούσα φάση από το πολιτικό προσωπικό της χώρας φαίνεται σαν μια προσπάθεια εφαρμογής λοκιανών αρχών σε χομπσιανούς παίκτες, παραγνωρίζοντας τη βασική αρχή κάθε σχέσης, διαπροσωπικής ή διακρατικής: όταν αυτή δεν είναι ωφέλιμη και για τους δύο, απλώς καταρρέει. Και σήμερα αυτό είναι το μεγάλο διακύβευμα: επιστροφή στην Ευρώπη του Χομπς ή συνέχεια σε αυτήν του Λοκ;

Ο Βασίλης Μαγκλάρας διδάσκει Πολιτικές Επιστήμες

στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο