Αισθάνομαι ότι η Αριστερά είναι κάτι που τελείωσε

Γιατί δεν θέλετε να συναντάτε πια δημοσιογράφους;

Δεν θέλω να μιλάω πια καθόλου – όχι μόνο σε δημοσιογράφους.

Κουρασμένη;

Ναι, κουρασμένη. Και δεν θέλω πια να με ρωτάνε αν μου λείπει ο Χειμωνάς. Το θέμα δεν είναι πόσο μου λείπει ο Γιώργος, το θέμα είναι ότι εκείνος έχασε τη ζωή του.

Να υποθέσω δηλαδή ότι δεν γράφετε πια;

Οχι, δεν γράφω. Το 2002 έγραψα το «Σ’ εσάς που με ακούτε» και από τότε δεν έχω να πω τίποτε.

Δεν έχετε πια καινούργιες ιδέες ή απλώς δεν θέλετε να μπείτε στη βάσανο της γραφής;

… Ημουνα και άρρωστη για ένα μεγάλο διάστημα – μην το ξεχνάτε και αυτό – και ένας άρρωστος θέλει ανάπαυση, δεν θέλει γράψιμο. Αλλά έχω απαγορεύσει στον εαυτό μου να μιλάω για την αρρώστια.

Νιώθω ότι δεν σας αρέσει που έχουμε ανάμεσά μας ένα μαγνητόφωνο.

Ανασφάλεια τρομερή έχω. Τα γράφουμε τώρα όλα αυτά; Ηθελα πολύ να έρθετε να σας δώσω συνέντευξη, αλλά τώρα αισθάνομαι μια άλλη. Και για τις «καινούργιες ιδέες» που με ρωτήσατε, κατά βάθος αδιαφορώ. Είναι σαν να ξέρω το αποτέλεσμα.

Το αποτέλεσμα της «κρίσης» μας;

Ναι, αλλά δεν είμαι σίγουρη ότι πρέπει να σας το πω.

Μα θα ήταν χρήσιμο να ξέραμε τι σκέφτεστε.

Χρήσιμο για ποιον; Ποιος θέλει να ακούσει; Τέλος πάντων. Θεωρώ ότι η Ελλάδα πλησιάζει στο τέλος. Ενα κακό τέλος. Εσείς, αλήθεια, τι πιστεύετε;

Δεν είμαι πολύ αισιόδοξος. Ποιο λάθος πιστεύετε ότι κάνουμε;

Ολα. Για ένα διάστημα, μετά τον Εμφύλιο, πήγε να διορθωθεί η κατάσταση, αλλά μετά δεν έγινε τίποτα. Και τώρα λέμε ότι έχουμε πρόβλημα οικονομικό. Φυσικά και έχουμε, αλλά το οικονομικό προέρχεται από πολλά άλλα κακά. Δεν ξέρω αν ακούγομαι απόλυτη με αυτά που σας λέω…

Υπήρξατε απόλυτη;

Οχι, δεν έμπαινα στο παιχνίδι του απόλυτου ποτέ. Δεν ήταν αυτός ο χαρακτήρας μου.

Δεν είχατε αυτή την τύφλωση που έχουν πολλές φορές οι νέοι; Να λέτε «αυτό είναι το σωστό» και να μην ακούτε τίποτε άλλο;

Μέσα μου πάντα έλεγα ότι μπορεί να ισχύει και κάτι άλλο. Δεν ήθελα όμως να εμφανίζεται αυτή η αμφιβολία προς τα έξω.

Αριστερή;

Ναι. Δεν υπήρχε και τίποτε άλλο.

Τι εννοείτε; Οι διανοούμενοι πρέπει να είναι υποχρεωτικά αριστεροί;

Εγώ δεν ήμουν καθόλου με τους διανοούμενους. Αλλά και δεν έπαψα ποτέ να υποφέρω για την Αριστερά. Πολλές φορές αισθάνομαι ότι η Αριστερά είναι κάτι που τελείωσε ή που θα τελειώσει, αλλά παρ’ όλα αυτά εγώ μένω εκεί.

Για ποια Αριστερά όμως μιλάτε; Και οι Σοβιετικοί αριστεροί έλεγαν ότι ήταν, αλλά ήταν δικτατορία.

Αλήθεια είναι αυτό που λέτε, γι’ αυτό και εγώ ποτέ δεν τους υπερασπίστηκα.

Εσείς ποιες ιδέες της Αριστεράς υπερασπιστήκατε περισσότερο απ’ όλες;

Την ισότητα, την οικονομική ισότητα, την ισότητα στα δικαιώματα.

Η Αριστερά πολλές φορές δεν ήθελε να ακούσει την αλήθεια του άλλου – ή κάνω λάθος;

Εχετε δίκιο. Δεν ήθελε να ακούει, αλλά τις περισσότερες φορές έκανε σωστά. Πολλοί άνθρωποι υπέφεραν και η Αριστερά έπρεπε να τους υπερασπιστεί. Κουραστική δεν είναι αυτή η κουβέντα;

Ωραία, να μιλήσουμε για κάτι πιο προσωπικό. Να σας εξομολογηθώ ότι η εικόνα που αντίκρισα μπαίνοντας ήταν η εικόνα που πάντα είχα στο μυαλό μου για εσάς: σκούρα γυαλιά, κραγιόν, τσιγάρα, βιβλία.

Καλή είναι αυτή η εικόνα ή κακή;

Είναι η ίδια εικόνα που έχουμε για εσάς δεκαετίες τώρα…

Δεν μου απαντάτε όμως. Αναλλοίωτες εικόνες υπάρχουν καλές, αλλά υπάρχουν και κακές.

Εννοείται ότι είναι καλή. Αν εξαιρέσω το κάπνισμα, το οποίο από ό,τι φαίνεται δεν λέτε να το κόψετε.

Καπνίζω τρελά, αλλά αυτό να μην το πούμε – δεν θέλω να λένε ότι διαφημίζω το τσιγάρο.

Δεν θα έπρεπε να καπνίζετε πάντως. Βασανίζετε τα αγγεία σας.

Δεν ενδιαφέρομαι για την υγεία μου πια. Και κατά βάθος πιστεύω ότι κάποια στιγμή θα ανακαλυφθεί ότι η νικοτίνη δεν κάνει τόσο κακό όσο λένε.

Ποια ήταν η πιο ευτυχισμένη περίοδος της ζωής σας;

Η δεκαετία πριν πεθάνει ο Χειμωνάς.

Τι σας έκανε ευτυχισμένη;

Είχα τον Γιώργο.

Είχατε γνωριστεί στη Θεσσαλονίκη;

Ναι. Ημουν παντρεμένη όταν τον γνώρισα. Τον αγαπούσα όμως και τον άλλον…

Συμβαίνει σε πολλούς αυτό.

Ναι. Αλλά με τον Γιώργο ήταν coup de foudre.

Δηλαδή;

Κεραυνοβόλος έρωτας. Δεν ξέρετε γαλλικά; Είναι διαδεδομένη έκφραση.

Και για τους δύο ήταν κεραυνοβόλος έρωτας;

Α, αυτό δεν το ξέρω καθόλου. Μη με ρωτάτε για τα αισθήματα του Γιώργου, δεν τα ξέρω. Μπορεί να μην ήταν ίδια με τα δικά μου. Και μάλλον δεν ήταν ίδια με τα δικά μου.

Δεν εξέφραζε τα αισθήματά του;

Ούτε ο ίδιος δεν ήξερε πραγματικά ή ήξερε πάρα πολύ… Ποτέ δεν τον κατάλαβα.

Κι εγώ έχω μια εικόνα του Χειμωνά λίγο σκοτεινή, δηλαδή ένας άνθρωπος απόμακρος…

Ετσι ήταν. Δεν ήθελε να θεωρείται σκοτεινός• αλλά για τον κόσμο, ακόμη και για μένα, ήταν σκοτεινός.

Φίλους, παρέες;

Είχε, αλλά κατά βάθος αδιαφορούσε. Αν πω ότι τον ενδιέφερε μόνο ο εαυτός του, θα ακουστεί εγωιστικό. Τον ενδιέφεραν λοιπόν μόνο τα γραφτά του.

Πώς είναι ένα σπίτι όπου γράφουν και οι δύο;

Δεν γράφαμε ποτέ και οι δύο εδώ. Ο Γιώργος έγραφε πάντα στο ιατρείο του, ποτέ στο σπίτι – άλλωστε περνούσε πολλές ώρες στο ιατρείο.

Ποιος μαγείρευε;

Ποιος μαγείρευε; Ο Γιώργος συνήθως. Δεν τρώγαμε και πολύ. Μου αρέσουν αυτές οι ερωτήσεις.

Τον ενδιέφερε τον Χειμωνά εάν αυτά που έγραφε είχαν ανταπόκριση στην κοινωνία;

Πάρα πολύ. Δηλαδή, αν του έλεγες «τι υπέροχος που είσαι, Γιώργο, αλλά δεν σε καταλαβαίνω», τότε πάθαινε σοκ, υπέφερε. Ηθελε να τον καταλαβαίνουν.

Να μιλήσουμε για το θέατρο;

Εμένα δεν μου άρεσε το θέατρο. Το έβρισκα όμως πιο εύκολο. Αν στην Ελλάδα υπήρχε ένας καλός κινηματογράφος, όπως έξω, θα προτιμούσα να γράφω κινηματογράφο. Και οι φίλοι μου, όταν τους έλεγα δεν θέλω να πάω στο θέατρο, μου έλεγαν «το κάνεις από σνομπισμό». Αυτή ήταν η πραγματικότητα όμως.

Με τον Μανώλη πόσα χρόνια διαφορά είχατε;

Επτά – οκτώ.

Παίζατε μαζί;

Ναι, ειδικά μετά την Κατοχή ήμασταν πολύ κοντά.

Τι τύπος ήταν;

Φαινόταν ανοιχτός, έπιανε κουβέντα, αλλά στο βάθος ήταν πολύ πολύπλοκος.

Σας έδινε τα ποιήματά του να τα διαβάσετε;

Οχι όλα. Αλλά καμιά φορά έβγαζε ένα ποίημα, μου το έδινε και μου έλεγε πες κάτι…

Και εσείς τι του λέγατε;

Ε, καμιά φορά του διόρθωνα μια λέξη, αλλά λίγα πράγματα.

Εσείς τα γραπτά σας τα δίνατε στον Χειμωνά;

Ναι, και τι απαντούσε ο Χειμωνάς; «Τι καταπληκτικό, πάω να σκίσω όλα μου τα έργα». Δεν τον πίστευα βέβαια.

Τι πιστεύετε: γεννιέται ο άνθρωπος ή γίνεται; Δηλαδή, εσείς γιατί δεν γίνατε κομμώτρια;

Θα μπορούσα να είμαι.

Στον Θεό πιστεύετε;

Τι να πιστέψω, ότι υπάρχει ένας παππούλης με γένια που φροντίζει έναν έναν τους ανθρώπους; Ο Χριστός είναι μια υπέροχη ιστορία, αλλά δυστυχώς είναι μόνο μια ιστορία.

Ολα είναι τυχαία λοιπόν;

Τυχαίο ήταν πάντως ότι παντρεύτηκαν οι γονείς μας και γεννηθήκαμε εγώ και ο Μανώλης. Αλλά αυτή δεν είναι η ιστορία της ανθρωπότητας;

Ναι, αλλά τι κάνει τον Χειμωνά Χειμωνά; Η οικογένεια, το DNA, το περιβάλλον, ποιος;

Θέλετε να σας πω ποιο ήταν το περιβάλλον του Γιώργου; Η μητέρα του ήταν πολύ άγρια γυναίκα. Τον Γιώργο τον λάτρευε. Για όλους τους άλλους αδιαφορούσε. Μου έλεγε λοιπόν ο Γιώργος «η μάνα μου η Τούρκα» – ήταν και από την Κωνσταντινούπολη.

Στους ηγέτες πιστεύετε;

Ναι. Αλλά όλοι αυτοί μπορούν να καθορίσουν τη ζωή ώς ένα σημείο. Οχι όμως και την προσωπική μας ζωή.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση θα γινόταν αν δεν υπήρχε ο Λένιν;

Μπορεί ο κόσμος να πήγαινε τελείως αλλιώς αν δεν ήταν ο Λένιν ή οι γύρω από τον Λένιν. Αλλά, τέλος πάντων, δεν με απασχολεί πια η Επανάσταση, αρκετά χρόνια έφαγα.

Οταν σας είπε ο γιος σας ο Θανάσης ότι θα κατέβει υποψήφιος με το ΠΑΣΟΚ, τι του είπατε;

Αν ήταν στο χέρι μου θα του έλεγα «όχι». Δεν με ενόχλησε το ΠΑΣΟΚ, δεν ήθελα να κατέβει με κανένα κόμμα.

Πώς τη βλέπετε την Αριστερά στην Ελλάδα;

Πολλές φορές είναι σαν να ακούω τη φωνή του Στάλιν. Για ποιον με ρωτάτε; Για τον Τσίπρα; Αν οι Γερμανοί, οι Αγγλοι θέλουν να αφήσουν τους Ελληνες χωρίς δεκανίκια, τότε τους βολεύει η συμπεριφορά του ΣΥΡΙΖΑ.

Εσείς τι ψηφίζατε όλα αυτά τα χρόνια;

Εσωτερικό ψήφιζα πάντα. Η οικογένειά μου ήταν βενιζελική. Ο προπάππους ήταν υπουργός του Βενιζέλου.

Ποιος είναι ο τελευταίος ηγέτης που θυμάστε στην Ελλάδα;

Ο Ανδρέας ήταν ηγέτης. Γιατί με κοιτάτε έτσι;

Περίμενα να μου πείτε κάποια προσωπικότητα της Αριστεράς.

Τον Κύρκο; Ο Κύρκος εκ των υστέρων απεδείχθη σωστός, τότε μου φαινόταν πολύ συντηρητικός. Τι φλυαρία με έπιασε σήμερα; Τι, θέλετε τώρα να με βγάλετε και φωτογραφία… Θα βάλετε στην εφημερίδα μια γριά γυναίκα; Πιο ενδιαφέρον θα είχε ένα κομμάτι χωρίς φωτογραφία. Και τα μαλλιά μου είναι χάλια…

Η Καρέζη υπήρξε φίλη σας;

Η Καρέζη; Οσο παιζόταν το έργο μου βλεπόμασταν συνεχώς. Μετά όμως σπάνια.

Οι άνθρωποι με τα μεγάλα ονόματα είναι πιο λίγοι από κοντά ή πιο μεγάλοι;

Αλλοι πιο λίγοι, άλλοι πιο μεγάλοι. Συνήθως ορισμένοι αθλητές είναι ανώτεροι από το όνομά τους.