Τι έχουμε εδώ; Ενα φιλολογικό λεξικό, σύντομες βιογραφίες, εγκυκλοπαιδικά λήμματα γύρω από λογοτέχνες των «δύο Αμερικών»; Ολα μαζί. Μόνο που αυτή η ανθολογία εγκυκλοπαιδικού τύπου αφορά εξ ολοκλήρου φανταστικά πρόσωπα, ανύπαρκτα περιοδικά και φιλολογικές λέσχες, κατασκευασμένες Εκκλησίες και κοινωνικές συσσωματώσεις και βεβαίως άφθονη ευφάνταστη βιβλιογραφία. Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι ότι αυτός ο φανταστικός κόσμος συγκροτεί και ένα φανταστικό λογοτεχνικό είδος, τροφοδοτούμενο ωστόσο από πολλαπλά υπαρκτά ρεύματα. Γιατί προφανώς δεν υπάρχει ναζιστική λογοτεχνία ως φιλολογικό – επιστημονικό κόρπους, πάρα μόνο σπαράγματα φασιστικών ιδεών και αντίστοιχων συγγραφικών πρακτικών εδώ κι εκεί.
Και γιατί να ασχοληθεί ένας μυθιστοριογράφος του βεληνεκούς του Ρομπέρτο Μπολάνιο (1953-2003) με μια φανταστική ιστορία των ιδεών μέσω ενός φανταστικού αστερισμού γραφιάδων; Μα για να εξορύξει κάποια μορφή νοήματος σε έναν κόσμο όλο και λιγότερο κατανοητό, είναι μια προσωρινή απάντηση στην οποία έφτασα με πολύ κόπο. Το ζήτημα βεβαίως μ’ αυτού του τύπου την αναζήτηση νοήματος είναι πως κατά κανόνα ως κινητήρια δύναμη της Ιστορίας προβάλλει (σε τελευταία ανάλυση) το Κακό. Στο «Μακρινό αστέρι» (Καστανιώτης) η σχέση της λογοτεχνίας με τον φασισμό προβάλλει ήδη ως κεντρικό ζήτημα, καθώς κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου είναι ένας γερμανικής καταγωγής χιλιανός αεροπόρος – ποιητής, δολοφόνος αθώων γυναικών, που γράφει τα ποιήματά του στον ουρανό (σημειώστε ότι «Η ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική» κλείνει με μια ιστορία όπου εμπλέκεται ως ήρωας ο ίδιος ο Μπολάνιο και που συνιστά το πρόπλασμα του «Μακρινού αστεριού»).
Αντιστοίχως, στο «Τελευταία νύχτα στη Χιλή» (Μεταίχμιο) ως κεντρικός ήρωας εμφανίζεται ένας ιερέας, έγκριτο μέλος της χιλιανής διανόησης, ο οποίος ανακεφαλαιώνει το φλερτ του με τη δικτατορία του Πινοτσέτ.
Η επίθεση
Ο Μπολάνιο δεν διστάζει στο παρόν έργο του να επιτεθεί στην κυρίαρχη εικόνα του ευαίσθητου προοδευτικού συγγραφέα. Γι’ αυτό και πολλοί από τους ναζιστικών επιρροών ήρωές του εκκινούν με καλές προθέσεις –κυρίες της καλής κοινωνίας, προβληματισμένοι νεανίες, περιθωριακοί χουλιγκάνοι, παθιασμένοι με την ποίηση δάσκαλοι και φοιτητές. Ο Μπολάνιο γνωρίζει καλά, τουλάχιστον όσο π.χ. ο Φουέντες ή ο Μάρκες, να αξιοποιεί ένα εν δυνάμει συγκριτικό πλεονέκτημα: την αχανή ισπανόφωνη ενδοχώρα. Τα επιμέρους «λήμματα» μας ταξιδεύουν στον χώρο και τον χρόνο της αμερικανικής ηπείρου αξιοποιώντας την πολιτισμική πολυπλοκότητα, τον εξωτισμό και τις πολιτικές ανακατατάξεις. Ο Μπολάνιο αποδεικνύεται φανατικός περιηγητής, αφοσιωμένος συλλέκτης ιστοριών, κατασκευαστής μιας πραγματικότητας πέρα από τη γραμμή του ορίζοντα, κι όλα τούτα ως απλός παραμυθάς. Αν δε το Κακό καθιστά ενδιαφέρουσες τις ιστορίες του συγκροτώντας το υπόστρωμα των πραγμάτων, ο Μπολάνιο μάς προσφέρει το φάρμακο: την ίδια τη λογοτεχνία –τη μαγεία, τη μνήμη, το όνειρο, την ποίηση των μεταμφιεσμένων πραγμάτων, σπανίως όμως την κάθαρση.
Η αναστροφή
Αν ο Μπολάνιο δεν μας είχε αφήσει προ δεκαετίας και βάλε, ίσως αξιοποιούσε με ενδιαφέρουσες μεθόδους τη σημερινή αναστροφή του πολιτικού κλίματος στη Λατινική Αμερική. Κρίμα που δεν πρόκανε να διευρύνει τις ανασκαφές του. Σε όλο του το έργο (και ειδικά εδώ) μοιάζει σαν το Κακό να εκπηγάζει από την πλήξη, η οποία δεν συνιστά απλώς την κινητήρια δύναμη της Ιστορίας –όπως ισχυρίζεται ειρωνικά ένας δικός μου ήρωας –αλλά γίνεται κατεξοχήν παραγωγός Κακού. Με άλλα λόγια, ο θρίαμβος του Κακού γίνεται το νόημα της Ιστορίας. Οι άνθρωποι κινούνται από σκοτεινά κίνητρα, το έγκλημα δεν υπόκειται σε ερμηνείες, η στατιστική επιβεβαιώνει μια ανθρωπολογικού τύπου νοσηρότητα.
Πώς υπό αυτούς τους όρους μπορεί ένας συγγραφέας να έχει ασκήσει τόση γοητεία στους διανοουμένους «προοδευτικής κοπής»; Πώς γίνεται ακόμη ο χιλιανός «σταρ» να θεωρείται ο «παραγωγικότερος νεκρός συγγραφέας» καθώς σχεδόν μία δεκαετία μετά τον θάνατό του ανασκάπτονται κάθε τόσο τα αρχεία του και ανασύρονται έργα του; Πώς γίνεται οι μεταφράσεις του να πολλαπλασιάζονται, οι οπαδοί του να συγκροτούν εταιρείες μελέτης και ακόμη κι όσοι τον αμφισβητούν να παραδέχονται ότι δεν μπόρεσαν να ξεκολλήσουν ούτε στιγμή από ογκώδη έργα του, όπως «Οι άγριοι ντετέκτιβ» (Καστανιώτης) και το «2666» (Αγρα); Δεν ξέρω. Το βέβαιο είναι ότι τα βιβλία του διαβάζονται ως βίβλος της παγκοσμιοποίησης, ως μαρτυρία μιας εποχής όπου οι βεβαιότητες έχουν κλονιστεί, όπου ο ανορθολογισμός κυριαρχεί, όπου η ομογενοποίηση του πλανήτη συμβαδίζει με τη διεύρυνση των ανισοτήτων, όπου η φτώχεια εκσυγχρονίζεται και αναπαράγεται εν είδει σπείρας δίπλα σε ασύλληπτη συσσώρευση πλούτου. Η σχεδόν νοσηρή εμμονή με την οποία ο συγγραφέας σκύβει πάνω από το πτώμα της καθολικής ευημερίας καταλήγει σε ένα φρικιαστικά ολοκληρωμένο αισθητικό αποτέλεσμα όπου μόνο η λογοτεχνία μοιάζει ικανή να ανασυγκροτήσει τη θρυμματισμένη πραγματικότητα.

Συμπύκνωση

Απογυμνώνει τη γλώσσα από φτιασίδια

Περιγράφοντας τις ζωές των φασιστών ποιητών και πεζογράφων του, ο Μπολάνιο ενθυλακώνει ποικίλα είδη γραφής, από το νουάρ ώς το φανταστικό, από το κόμικ ώς το έπος, από το ταξιδιωτικό ώς την επιστημονική φαντασία. Απογυμνώνει τη γλώσσα από φτιασίδια για να απογειώσει το κρυμμένο νόημα των πραγμάτων χωρίς να πολυνοιάζεται για ερμηνευτικές θεωρίες. Εχεις την αίσθηση ότι έχει αφομοιώσει απόλυτα την ιστορία της λογοτεχνίας παράγοντας ένα μεταμοντερνιστικό είδος που συμπυκνώνει εντούτοις τα προγενέστερα είδη –μη εξαιρώντας τα εξ αυτών υποδεέστερα. Αλλά συχνά έχεις την εντύπωση ότι ταυτίζεται με τους «κακούς» ήρωές του, ακόμη και όταν τους υπονομεύει με εκρηκτικό χιούμορ. Τα σπέρματα της «ναζιστικής λογοτεχνίας», μας λέει, μπορεί να βρίσκονται παντού –στον κλασικισμό, τον ρομαντισμό, τον (μετα)μοντερνισμό –και εύκολα οι δημιουργοί να μεταστραφούν ή να γοητευθούν από τις ακροδεξιές θέσεις. Και ο ίδιος ίσως;

Θέτω το παραπάνω ερώτημα γιατί η χαλαρή αυτή ελεγεία του σύγχρονου λογοτεχνικού κόσμου δεν σε αφήνει να κλείσεις μάτι για μερικές νύχτες. Κι ένας βασικός λόγος είναι ότι μια τόσο πλήρης κατανόηση του Κακού επιτρέπει να εμφιλοχωρήσει η φρικτή υποψία ότι ο Μπολάνιο ενδύθηκε μεν την προοδευτική λεοντή, γοητευμένος ωστόσο από τα μυθοπλαστικά κελεύσματα της Ακροδεξιάς.

Roberto Bolano

Η Ναζιστική Λογοτεχνία στην Αμερική

Μτφ. Κρίτων Ηλιόπουλος

Εκδ. Αγρα, 2014, Σελ. 296

Τιμή 16,50 ευρώ

Τελευταία Νέα