Αναζήτηση
Η Λατινική Αμερική είναι ο μεγάλος άγνωστος στα καθ’ ημάς, παρά το ότι κάθε τόσο ξεσπούν παθιασμένες συζητήσεις όπως η πρόσφατη για το χρέος της Αργεντινής. Ποικίλα στερεότυπα, από τα τάνγκα της Ιπανέμα και τους λάτιν χορούς ώς τις λαϊκιστικές ή στρατιωτικές κυβερνήσεις και το αντάρτικο πόλεων, έρχονται να επισκιάσουν την πραγματικότητα συγκροτώντας έναν υπόρρητο φαντασιακό εξωτισμό που συνήθως διαψεύδεται από τα πράγματα μόλις πατήσει κανείς το πόδι του σε μία από τις γωνιές της υποηπείρου. Γιατί, εκτός από τον μαγικό ρεαλισμό του Μάρκες, υπάρχει και ο λογιοτατισμός του Μπόρχες, δίπλα στον απελευθερωτή Μπολίβαρ παρατάσσονται σημαντικοί διανοούμενοι και επιστήμονες, πίσω από την αποδάσωση του Αμαζονίου κρύβονται προχωρημένα τεχνολογικά επιτεύγματα, δίπλα στις φαβέλες και τα μπάριος ξεπηδούν ουρανοξύστες και χτίζονται νέες πρωτεύουσες. Η φυσική ποικιλότητα είναι τεράστια, οι κοινωνικές αποκλίσεις ομοίως, τα επιτεύγματα ανισομερώς κατανεμημένα στον χώρο. Πάνω από όλα, στη Λατινική Αμερική το κυρίαρχο πρότυπο είναι αυτό μιας δυϊστικής οικονομίας, με τους παραδοσιακούς θυλάκους να επιμένουν δίπλα στο εκσυγχρονισμένο, εκβιομηχανισμένο κομμάτι της παραγωγής.
Η λέκτορας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο Μαρία Δαμηλάκου έρχεται να καλύψει ένα παραδόξως μεγάλο βιβλιογραφικό κενό, που κι εγώ τώρα μόλις συνειδητοποιώ ότι υπήρχε. Παρά την πληθώρα άρθρων και μονογραφιών, παρά το ότι τη δεκαετία του ’80 κυκλοφόρησε ένα αξιόλογο περιοδικό με τίτλο «Λατινική Αμερική», παρά την πληθώρα μεταφράσεων λογοτεχνικών πρωτίστως έργων, οι προσλήψεις μας για την ιστορία των χωρών αυτών παραμένουν αποσπασματικές και ιδεοληπτικές. Η συγγραφέας οργανώνει το υλικό της με άνεση εκκινώντας από τους απόηχους της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης, την έλευση του Διαφωτισμού και τη συγκρότηση μιας επαναστατικής μεσαίας τάξης που αξιοποιεί τα πλήγματα τα οποία επέφεραν στην Ιβηρική Χερσόνησο οι ναπολεόντειοι πόλεμοι. Ακολουθούν ποικίλες εξεγέρσεις και εμφύλιες διαμάχες στις αρχές του 19ου αιώνα που ολοκληρώνονται με τις νίκες του Μπολίβαρ στο Αγιακούτσο και το Χουνίν και την απελευθέρωση του Περού από την ισπανική κυριαρχία. Οι αντιβασιλείες και οι γενικές διοικήσεις τριών αιώνων αποικιοκρατίας μετατρέπονται σταδιακά σε εθνικά κράτη, αν και η σημερινή εικόνα της Λατινικής Αμερικής θα ολοκληρωθεί μόνο στα τέλη του 19ου αιώνα, μετά τον Ισπανοαμερικανικό Πόλεμο και την απελευθέρωση της Κούβας και του Πουέρτο Ρίκο.
Πολύπλοκη εικόνα
Σε όλο αυτό το διάστημα η συγκρότηση εθνικών κρατών δεν θα είναι ούτε εύκολη ούτε αναίμακτη. Τουλάχιστον δύο αντίρροπες τάσεις συγκροτούν αντίστοιχα κοινωνικοπολιτικά υποκείμενα. Από τη μια οι ιθαγενείς ινδιάνικες φυλές, αποδεκατισμένες και χωρίς κυριαρχικά δικαιώματα, κι από την άλλη οι κρεολοί, απόγονοι των πορτογάλων και ισπανών εποίκων που θεωρούν πλέον τους εαυτούς τους γηγενείς και είναι άλλωστε οι βασικοί πρωταγωνιστές στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες. Η εικόνα γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη αν προσθέσουμε τους βαρόνους γης, κληρονόμους τεράστιων λατιφουντίων που έχουν μετατραπεί σε φυτείες και βοσκοτόπια, τον πανίσχυρο καθολικό κλήρο, τους εισαγόμενους αφρικανούς σκλάβους που εμπλουτίζουν το κοινωνικό τοπίο με φρέσκες πολιτισμικές παραμέτρους και βεβαίως τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα από τα μέσα του 19ου αιώνα –Ρώσοι, Ιάπωνες, Εβραίοι, Ιταλοί, Γερμανοί, Σύροι και Λιβανέζοι που συγκροτούν μια νέα μεταπρατική εμπορική τάξη όταν δεν γίνονται κάτοχοι γης και αγρότες.
Οι συνεπαγόμενες ωδίνες ως προς τη συγκρότηση ενιαίου κοινωνικού σώματος αποδίδονται με διαύγεια από τη συγγραφέα. Τα κληρονομικά δικαιώματα της αποικιοκρατίας αντιπαλεύουν τις απόπειρες για εγκαθίδρυση μιας αποτελεσματικής κεντρικής διοίκησης, η αυτονομία των περιφερειών και η ομοσπονδιοποίηση χρησιμοποιούν ενίοτε προοδευτικό προσωπείο για να συγκαλύψουν τα οικονομικά συμφέροντα, τα κόμματα αρχών που ριζώνουν στις ευρωπαϊκές ιδέες του Διαφωτισμού συχνά υποκύπτουν σε λαϊκιστικά προτάγματα και στην ισχύ της παραδοσιακής γαιοκτησίας. Οι ιθαγενείς και οι μιγάδες περιθωριοποιούνται, την ίδια στιγμή που τεράστια εκσυγχρονιστικά κύματα κατασκευάζουν ελκυστικές μητροπόλεις σαν το Μπουένος Αϊρες και το Ρίο ντε Ζανέιρο ή αποψιλώνουν αχανείς εκτάσεις για να δώσουν χώρο στις εμπορευματικές καλλιέργειες. Η ανάπτυξη είναι θεαματική στις απαρχές του εικοστού αιώνα, η Αργεντινή και η Ουρουγουάη συγκαταλέγονται στις ταχύτερα εκσυγχρονιζόμενες κοινωνίες, ο ευρωπαϊκός αέρας πνέει πάνω από τις Ανδεις, αλλά οι κοινωνικές ανισότητες δεν παύουν να οξύνονται και να αντιμετωπίζονται αποσπασματικά. Η περίφημη αγροτική μεταρρύθμιση ποτέ δεν ολοκληρώνεται στις νοτιοαμερικανικές δημοκρατίες, ούτε καν στις μέρες μας, παρά τη διαρκή και μονότονη επίκλησή της. Εδώ, έχουμε μια έλλειψη στο βιβλίο καθώς το ζήτημα της αναδιανομής των γαιών, της εξωστρεφούς οικονομίας των φυτειών και της αξιοποίησης των φυσικών πόρων βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών συζητήσεων εδώ και δεκαετίες, ενώ το επικαλούνται ακόμη και τα ανταρτικά κινήματα ήδη από τη δεκαετία του ’40. Οι επίσημες πολιτικές όλων των κυβερνήσεων ωθούν ωστόσο συστηματικά τους άκληρους και εκπτωχευμένους αγρότες σε ευαίσθητες δασικές και γεωργικές γαίες, όπου και συντελούν στη βιβλιογραφικά πλήρως καλυμμένη οικολογική υποβάθμιση της ηπείρου.
Η Ελλάδα
Το βιβλίο της Μαρίας Δαμηλάκου είναι διαφωτιστικό και ως προς τις ουσιώδεις διαφορές της χώρας μας από τις λατινοαμερικανικές δημοκρατίες (μεγάλες ιδιοκτησίες, ύπαρξη ισχυρής αστικής τάξης, ποικιλότητα φυσικών πόρων, πολυφυλετισμός και άλλα πολλά). Πρόκειται ωστόσο για μια πολιτική και οικονομική ιστορία από την οποία λείπουν σε έναν βαθμό οι πολιτισμικές, ανθρωπολογικές και οικογεωγραφικές παράμετροι. Αυτό δεν είναι αναγκαστικά κακό, καθώς επιτρέπει τη συγκρότηση ενός οριοθετημένου και σαφούς σώματος γνώσης. Ωστόσο, μια ευρύτερη διεπιστημονική ματιά, έστω και μερική, δεν θα έβλαπτε, όπως δεν θα έβλαπταν και ορισμένες εντόπιες βιβλιογραφικές αναφορές.
Οι σύγχρονες εξελίξεις
Οι ωδίνες της απόδοσης δικαιωμάτων
Ιδιαίτερα διαφωτιστικές είναι οι σελίδες του βιβλίου που μας εισάγουν στις σύγχρονες εξελίξεις: στην ανάδυση της αριστερόστροφης πολιτικής ατζέντας κυρίως ως αποτόκου της Κουβανέζικης Επανάστασης, τις στρατιωτικές δικτατορίες, την κρατική τρομοκρατία, το αντάρτικο στις πόλεις και την ύπαιθρο, τους απόηχους του Ψυχρού Πολέμου, την υπερχρέωση και τον καλπάζοντα πληθωρισμό, την υιοθέτηση της εξωστρεφούς ανάπτυξης και τον θρίαμβο του νεοφιλελεύθερου προτύπου με τη βοήθεια του ΔΝΤ μέχρι τις μέρες μας, την επικράτηση αριστερών κυβερνήσεων που αξιοποιούν τα βιομηχανικά συνδικάτα αλλά και την ιδεολογία του ιθαγενισμού – όπως του Λούλα στη Βραζιλία, του Ραφαέλ Κορέα στον Ισημερινό, του Μοράλες στη Βολιβία ή του Τσάβες στη Βενεζουέλα. Καλά τεκμηριωμένα, τα κεφάλαια αυτά είναι διδακτικά και ως προς τις προσλήψεις της κρίσης στα καθ’ ημάς, καταδεικνύοντας τα όρια των εκσυγχρονιστικών μεταρρυθμίσεων αλλά και τις ωδίνες της απόδοσης δικαιωμάτων στα περιθωριοποιημένα στρώματα της κοινωνίας.
Το βιβλίο θα παρουσιαστεί στο πλαίσιο της Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης την Κυριακή 10/5, ώρα 13.00 (περίπτερο 15, Helexpo), με ομιλητές τους Αρτούρο Βάργκας, Γιάννη Σταυρακάκη. Συντονίζει ο δημοσιογράφος Απόστολος Λυκεσάς.
Μαρία Δαμηλάκου
Ιστορία της Λατινικής Αμερικής
(από το τέλος της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα)
Εκδ. Αιώρα 2015, σελ. 301
Τιμή: 19 ευρώ
