Ενα γράμμα 400 σελίδων

Είναι τόσο καλογραμμένο, τόσο συναρπαστικό το βιβλίο της Ξένιας Καλογεροπούλου «Γράμμα στον Κωστή» ώστε θλίβεται βαθύτατα κανείς καθώς τα πρόσωπα που μνημονεύονται μέσα του, όταν αναπόφευκτα ύστερα από πολλές δεκαετίες δεν θα λένε σχεδόν τίποτε, το βιβλίο θα έχει χάσει μοιραία τη σημασία του. Υπάρχουν βέβαια έξοχα αυτόνομες παρατηρήσεις και σκέψεις, αλλά επειδή πρόκειται για ένα βιβλίο-μαρτυρία το βάρος του πέφτει αναμφισβήτητα στα πρόσωπα που το διαυλακώνουν και είναι απειράριθμα.

Τι σημασία έχει όμως η πρόβλεψη αυτή όταν ένα βιβλίο στην εποχή του έχει διαβαστεί και έχει αγαπηθεί πολύ; Είναι βέβαιος κανείς ότι ύστερα από 100 χρόνια θα διαβάζεται η «Εμπειρική θεατρική παιδεία» του Αλέξη Μινωτή ή το «Αφιέρωμα στην τραγική μούσα» του Αγγελου Τερζάκη (τον χαρακτηρίζει ως έξοχο δάσκαλο στο βιβλίο της η Ξένια Καλογεροπούλου) που γράφτηκαν με την προοπτική της διάρκειας ώστε να μελαγχολείς με την αδικία που θα έχει γίνει στο «Γράμμα στον Κωστή»;

Οι αναμνήσεις μιας ζωής

Να πιάσουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Τον Οκτώβριο του 2013 πεθαίνει ο Κωστής Σκαλιόρας, ένας ευπατρίδης διανοούμενος, που θα ήταν αδύνατον να υπολογίσει κανείς με πόσους τρόπους έχει εγγραφεί στον νεοελληνικό πολιτισμό και η Ξένια Καλογεροπούλου της οποίας υπήρξε ο δεύτερος σύζυγος κάθεται και του γράφει ένα «γράμμα» σχεδόν 400 σελίδων. Στο «γράμμα» αυτό η Καλογεροπούλου δεν αναφέρεται μόνο σε περιστατικά της τριανταεπτάχρονης κοινής τους ζωής με έναν τρόπο που θα τα αναγνώριζε και ο ίδιος ο Σκαλιόρας, και που αν αισθάνεσαι τον θάνατό του να τα έχει μεταβάλει σε μυθικά για τη γυναίκα του είναι γιατί η ίδια τα βίωνε με την προοπτική αυτή την ώρα που συντελούνταν. Διαφορετικά θα ήταν αδύνατον να έχουν καταγραφεί μέσα της σε μια απειρία συνδυασμών, όντας απειράριθμα και τα ίδια, με τόση ευκρίνεια, πολύ περισσότερο που, καθώς ομολογεί η ίδια, δεν κράτησε ποτέ ημερολόγιο. Βεβαίως όταν έχεις να «θυμηθείς» τον Κωστή Σκαλιόρα, έστω κι αν δεν τον ξεχνάς ποτέ, καθετί που αγγίζεις σε σχέση με τα πράγματά του δεν τροφοδοτεί μόνο μια μνήμη αλλά μπορεί να επαναφέρει έναν κόσμο ολόκληρο. Είτε πρόκειται για μια «ομολογία» του για τη βοήθεια που του πρόσφερε η μουσική ενώ έγραφε είτε για τη μετάφραση ενός αριστουργηματικού ποιήματος της Σιμπόρσκα με τον τίτλο «Τέσσερις το πρωί». Το ακόμη πιο σημαντικό όμως σε σχέση με την Καλογεροπούλου είναι πως μιλώντας για τη ζωή της πριν γνωρίσει τον Κωστή Σκαλιόρα, το καθετί σ’ αυτήν έμοιαζε να προετοιμάζει τον ερχομό του, πράγμα που καταπλήσσει καθώς είναι τα πραγματικά περιστατικά που το πιστοποιούν, αφού το βιβλίο όσο και αν διαβάζεται με μια μυθολογική προοπτική στερείται εντελώς τη μυθοπλαστική διάσταση.

Σκηνές μέσα στον χρόνο

Σαν γραμμένο μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα το «Γράμμα στον Κωστή», έτσι ώστε οι σπουδές της Καλογεροπούλου στο Λονδίνο, το 1955, να ακουμπάνε στις μέρες του νοσοκομείου όπου νοσηλευόταν ο Σκαλιόρας το φθινόπωρο του 2013, μοιάζει να πυκνώνει τον χρόνο τόσο πολύ που όσα πρόσωπα παρεμβάλλονται, ακόμη κι αν θα ήταν αδύνατον να έχουν συναντηθεί μεταξύ τους, να τα αισθάνεσαι να έχουν γίνει φίλοι. Οπως αίφνης η πρώτη ελληνίδα ζωγράφος, η Σοφία Λασκαρίδου, γεννημένη στα 1876, θεία της μητέρας της Καλογεροπούλου, της επίσης ζωγράφου Ιρας Οικονομίδη, που γύριζε μόνη της στην ύπαιθρο μ’ ένα πιστόλι στην τσάντα της, με την ποιήτρια Κοραλία Ανδρειάδη (αργότερα Κοραλία Θεοτοκά) η οποία στις αρχές της δεκαετίας του ’60, ως εισαγωγέας ινδικών ταινιών είχε θελήσει να στείλει την Καλογεροπούλου για έναν χρόνο στην Ινδία, στο Μπόλιγουντ. Αν και θα είχες να απαριθμήσεις πολλά που ενώνουν και εξακολουθούν να ενώνουν την αποστολέα του «γράμματος» που σχολιάζουμε και τον παραλήπτη του, δεν θα ήταν το λιγότερο σημαντικό μια εξαιρετική παρατηρητικότητα και των δυο τους καθώς και μια κάποια απόσταση από τα ίδια τα πράγματα. Ιδιαίτερα οξυμμένη η δεύτερη στην αποστολέα, αφού λογής περιπέτειες, αρρώστιες, αφραγκίες, καταστροφές, όσο και αν την αφορούν προσωπικά καταγράφονται χωρίς ιδιαίτερη οδύνη. Γεγονός που εξασφαλίζει ένα φόντο λύπης ακόμα και στην ευτυχέστερη ώρα. Με αποτέλεσμα το ίδιο το βιβλίο να γίνεται ακόμη πιο αξιοδιάβαστο καθώς το πάθος του χρειάζεται να ψάξεις για να το ανακαλύψεις, κάτι που αν συμβεί σε στοιχειώνει κυριολεκτικά.

Ανάγλυφη εικόνα

Αφού χωρίς το πάθος αυτό θα έλειπε η ενοποιός δύναμη που σε κάνει ενώ διαβάζεις για τόσο διαφορετικά μεταξύ τους πρόσωπα, τα οποία άλλοτε πολύ καλά και άλλοτε συμπτωματικά αλλά καίρια έχει γνωρίσει η Καλογεροπούλου, να αποκτάς μια ανάγλυφη εικόνα τους. Και μιλάμε για πρόσωπα όπως η Αμαλία Φλέμινγκ, ο Νίκος Σβορώνος, ο Πίτερ Ο’ Τουλ, αλλά και ο Μίμης Φωτόπουλος, καταχωρισμένα τώρα πια μέσα σε μια συνθήκη όπως αυτή του βιβλίου που τα κάνει να μοιάζουν ως πρόσωπα μυθιστορηματικά.

Αν προκύπτει ένα εντελώς απροσδόκητο συμπέρασμα από το «Γράμμα στον Κωστή» είναι μια αφοπλιστική, σχεδόν ωμή ειλικρίνεια, αφού με όση αμεσότητα σημειώνει η συγγραφέας την κρίση του τεχνοκριτικού Αγγελου Προκοπίου για το ιδανικό της κεφάλι ή της Σοφίας Βέμπο ότι είναι σπουδαία ηθοποιός, με την ίδια να αναφέρει την επιφύλαξη ενός πολύ γνωστού ανθρώπου για μια μετάφρασή της, ή τον Δημήτρη Μυράτ που της είχε πετάξει κατάμουτρα ότι είναι «κάκιστη ηθοποιός».