Το ψάρι, πριν από τον σταυρό

Πλησιάζει Πάσχα και αξίζει να θυμηθούμε ότι το ψάρι υπήρξε, και είναι ακόμη σε μεγάλο βαθμό, ένα ισχυρό και ιερό σύμβολο της χριστιανικής πίστης. Υπήρχε πριν αναχθεί ο σταυρός σε κύριο σύμβολο και ιδίως στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες συμβόλιζε απευθείας τον ίδιο τον Ιησού. Ηταν και σύμβολο της βάπτισης (η θάλασσα, το νερό, αναγνωρίζεται επί της ουσίας ως πρόγονος όλων μας ήδη από τότε) αλλά και της αναβάπτισης, επομένως και της Ανάστασης. Ο Ιησούς τα ψάρια πολλαπλασίασε στο γνωστό θαύμα του και ψάρι (μαζί με μέλι) έφαγε μόλις αναστήθηκε. Ψάρι καταναλώθηκε και στον Μυστικό Δείπνο. Ενώ έχουμε και τη γνωστή ιστορία του Ιωνά που τον κατάπιε και ξέρασε (έπειτα από τρεις μέρες και νύχτες) το κήτος, σε έναν άλλο συμβολισμό του θανάτου και της Ανάστασης.

Αλλά το ψάρι υπήρχε ως σύμβολο και πριν από τον χριστιανισμό. Τη μακρά πορεία του στη θρησκεία, στον μύθο και στην τέχνη παρουσιάζει με συναρπαστικό τρόπο ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πριν από μερικά χρόνια αλλά πέρασε μάλλον απαρατήρητο. Λέγεται «Οι ιχθύες ως σύμβολο και τεχνούργημα: απόπειρες ερμηνείας» (εκδ. Ινδικτος) και το έγραψαν μαζί, δρώντας διεπιστημονικά, τρεις άνθρωποι –παράλληλα συνεργάτες και φίλοι: δύο ιχθυολόγοι, ο Γιάννης Πάσχος (που όμως είναι και πεζογράφος και ποιητής) και η Λίτσα Γκούβα, και μία ψυχολόγος με ψυχοδυναμική κατεύθυνση, η Μαίρη Γκούβα.

Η μελέτη των συμβόλων στη σύγχρονη εποχή δεν παρουσιάζει την αίγλη που είχε τους προηγούμενους αιώνες, παρότι το σύμβολο πάντα παραμένει μια γέφυρα που συνδέει και ενώνει το ορατό και το αόρατο, το γήινο και το ουράνιο. Στο βιβλίο οι ιχθύες προσεγγίζονται ως συμβολικό σύστημα ανάδυσης των βαθύτερων ασυνείδητων μηνυμάτων και δεν είναι τυχαίο, όπως επισημαίνουν οι συγγραφείς του βιβλίου, ότι χρησιμοποιήθηκαν ως σύμβολο αναφοράς ανά τους αιώνες σε κάθε πολιτισμικό, κοινωνικό και θρησκευτικό περιβάλλον. Το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί ένα δύσκολο και τολμηρό εγχείρημα από επιστημονική άποψη, και οι συγγραφείς κατάφεραν με μοναδικό και πρωτότυπο τρόπο όχι μόνο να δώσουν πολύτιμες γνώσεις αλλά και να καταδείξουν τους τρόπους ώστε η διεπιστημονική δημιουργική έρευνα που τόσο διακηρύσσεται και επιθυμείται να γίνει πράξη.

Το πρώτο μέρος του βιβλίου έχει ως θεματική τους ιχθύς ως σύμβολο –πρώτα στις πολυθεϊστικές θρησκείες και κατόπιν στον χριστιανισμό. Στη συνέχεια γίνεται εκτενής αναφορά στον συμβολισμό της σεξουαλικότητας (η θάλασσα ως μήτρα, το ψάρι ως ανδρικό γεννητικό όργανο), εστιάζοντας ιδιαίτερα στους συμβολισμούς της γοργόνας και του δελφινιού. Σειρά έχουν τα θαλάσσια τέρατα, αυτά τα σύμβολα κοσμικής δύναμης που σε ψυχολογικό επίπεδο υπαινίσσονται τις κατώτερες δυνάμεις και που ο αγώνας εναντίον τους συμβολίζει τη μάχη για την απελευθέρωση της συνείδησης από τα νύχια του ασυνειδήτου. Ακολουθεί το κεφάλαιο με τον συμβολισμό των ιχθυοπωλών, των ψαράδων και του ψαρέματος, μιας και η πράξη του ψαρέματος ισοδυναμεί με την ανάσυρση από το ασυνείδητο των βαθιών περιεχομένων, των «δυσκολοαπόκτητων θησαυρών» που γι’ αυτούς μιλάνε τα παραμύθια, με άλλα λόγια ισοδυναμεί με τη γνώση. Το πρώτο μέρος κλείνει με το σύμβολο των ιχθύων στην υπαρκτική πραγματικότητα, μιας και το σύμβολο των ιχθύων δανείζει τη μορφή του σε νομίσματα, σημαίες, τράπεζες, γραμματόσημα και διακοσμητικά είδη, ήδη από την αρχέγονη κοινωνία.

Το δεύτερο μέρος της μελέτης έχει ως θεματική τούς ιχθύς ως τεχνούργημα, με την προσπάθεια να συμπεριληφθούν τα αντιπροσωπευτικότερα τεχνουργήματα των εικαστικών τεχνών (ελληνική ζωγραφική, γλυπτική, κινηματογράφος, φωτογραφία) και της λογοτεχνίας. Από την πρωτόγονη τέχνη κιόλας, το ψάρι αναδείχθηκε ως εικόνα είτε στους πρώτους καμβάδες που ήταν τα σπήλαια είτε αργότερα στην αιγυπτιακή τέχνη αλλά και στην τέχνη της αρχαίας Ελλάδας. Στον Μεσαίωνα οι ιχθύες αναπαραστάθηκαν ιδιαίτερα ως «νεκρή φύση». Η μεγάλη τους όμως ανάδειξη ως σύμβολο ήταν μετά την Αναγέννηση και ιδιαίτερα μετά την επίδραση της ψυχανάλυσης στην τέχνη. Ετσι, λοιπόν, οι ιχθύες και ο συμβολισμός τους είχαν πολύ σημαντικές συνέπειες τόσο στο θεωρητικό αισθητικό επίπεδο όσο και σε αυτό της καλλιτεχνικής δημιουργίας του 20ού αιώνα.