Από τον περιηγητή στον τουρίστα

Τουρισμό έχουμε, καταγεγραμμένη τουριστική ιστορία δεν έχουμε. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το φαινόμενο του τουρισμού είναι σχετικά νεοπαγές, με την έννοια δηλαδή που τον αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Επιπλέον ως πεδίο ιστορικής μελέτης και έρευνας ήταν μέχρι πρόσφατα αχαρτογράφητο επειδή ο τουρισμός ανάγεται στη σφαίρα του αυτονόητου.

Η έκδοση «Τουρισμός και δημόσιες πολιτικές στη σύγχρονη Ελλάδα (1914 – 1950). Η ανάδυση ενός νεοτερικού φαινομένου» (Εκδ. Κέρκυρα) του Αγγελου Φ. Βλάχου έρχεται να αποκαταστήσει κατά κάποιο τρόπο τον παραμελημένο, αλλά με σημασία, αυτόν κλάδο της Ιστορίας. Και να ανατρέψει την επικρατούσα αίσθηση ότι ο τουρισμός ως φαινόμενο κάνει την εμφάνισή του, τουλάχιστον στην Ελλάδα, το 1950.

Το εγχείρημα δεν ήταν εύκολο διότι «δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις, δηλαδή αρχειακό υλικό, συγκροτημένο και συγκεντρωμένο, παρά μόνο σπαράγματα ψηφίδων από το μωσαϊκό του τουρισμού» εξηγεί ο συγγραφέας, που δραστηριοποιείται επαγγελματικά ως εμπειρογνώμων σύμβουλος σε θέματα τουριστικής ανάπτυξης.

Τα συνολικά 14 κεφάλαια του βιβλίου, μαζί με τον επίλογο, τις πηγές, τη βιβλιογραφία, το ευρετήριο και ιστορικές αφίσες από καμπάνιες του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού αφήνουν πάντως «ανοιχτούς λογαριασμούς» για μελλοντική έρευνα. Και αυτό γιατί η έκδοση καλύπτει περίοδο 36 χρόνων σταματώντας το 1950. Εκδοση που –εννοείται –δεν διεκδικεί δάφνες λογοτεχνικότητας καθώς είναι επεξεργασία διδακτορικής διατριβής.

Την έναρξη του τουριστικού φαινομένου στην Ελλάδα ο Αγγελος Φ. Βλάχος την τοποθετεί στην περίοδο του Μεσοπολέμου, προσδιορίζοντάς τη χρονικά μεταξύ 1923 και 1940. Πηγαίνει όμως και πολύ πιο πίσω προκειμένου να καταδείξει την εξελικτική πορεία των πραγμάτων.

Γιατί ταξίδια γίνονταν και άλλες εποχές: περιηγητές της αρχαιότητας, περιηγητές του 17ου και του 18ου αι., η περίφημη Μεγάλη Περιήγηση (Grand Tour) των ευρωπαϊκών ελίτ –απαραίτητο στοιχείο της μεγαλοαστικής παιδείας του αγγλοσαξονικού κόσμου κατά τον 19ο αι. Αυτό όμως που αποτελεί την ειδοποιό διαφορά της σύγχρονης εκδοχής του τουρισμού είναι «η συντεταγμένη, οργανωμένη δομή παραγωγής και η μεθοδική προβολή».

Ταξίδευαν και οι αρχαίοι (Παυσανίας, Ηρόδοτος, Πυθέας), όμως «άλλο πράγμα ο μεμονωμένος περιηγητής, ή σε νεότερες περιόδους ο εύπορος που ταξιδεύει και άλλο η μετακίνηση για λόγους αναψυχής σε οργανωμένες κοινωνίες, σε κράτη, στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού» παρατηρεί ο Αγγελος Φ. Βλάχος. Η δημιουργία του πρώτου τουριστικού πρακτορείου στη Βρετανία το 1841 από τον Τόμας Κουκ θεωρείται αφετηρία του οργανωμένου τουρισμού όπως τον γνωρίζουμε σήμερα «δηλαδή, με οργανωμένα γκρουπ, σχεδιασμένες περιηγήσεις, κρουαζιέρες, εισαγωγή των traveler cheques, των vouchers κ.ά.» σημειώνει. Η ύπαρξή του είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις αλλαγές και τις ευκολίες που έφερε η βιομηχανική επανάσταση: σιδηρόδρομος, ατμόπλοιο, τηλέγραφος κ.ά.

Κάπου εκεί μπαίνει στο κάδρο και η Ελλάδα. «Μέχρι τότε, αν και σε συνάφεια με τη Δυτική Ευρώπη, ήταν αποκομμένη εδαφικά. Δεν ήταν εύκολα προσβάσιμη. Ομως η ατμοπλοΐα και ο σιδηρόδρομος έπαιξαν καταλυτικό ρόλο» εξηγεί ο συγγραφέας.

Το 1869 το πρακτορείο Τόμας Κουκ περιλαμβάνει την Ελλάδα στους ταξιδιωτικούς προορισμούς του στο πλαίσιο του προγράμματος «ταξίδι 100 ημερών στην Ανατολή» και το 1880 αποκτά πρακτόρευση και στην Αθήνα. Με αφορμή μάλιστα τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896, το βρετανικό πρακτορείο σχεδίασε ειδικά προγράμματα για τους ευρωπαίους πελάτες του.

Εκείνη την περίοδο, άλλωστε, που το κίνημα για πεζοπορία από τη Γερμανία φθάνει και στην Ελλάδα, εμφανίζεται το υγιεινιστικό κίνημα που εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και ορίζεται από το δίπολο βουνό/καθαρός αέρας – θερμές/ιαματικές πηγές. Οι ειδικοί συνιστούν τις Αλπεις και τη Μεσόγειο. Για τις ιαματικές πηγές και τις λουτροπόλεις ο συγγραφέας αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο υπογραμμίζοντας ότι αποτελούν «την πρώτη συγκρότηση της τουριστικής ζήτησης στη νεότερη Ελλάδα».

Αλλά και στην Ελλάδα, έναν χρόνο πριν από το τέλος της μικρασιατικής εκστρατείας, το 1921, ιδρύεται ο Οδοιπορικός Σύνδεσμος με μέλη, μεταξύ άλλων, τους Ζαχαρία Παπαντωνίου, Δημήτρη Μητρόπουλο, Αλέξανδρο Πάλλη, Νίκο Καζαντζάκη, Αγγελο Σικελιανό, Κώστα Ουράνη.

Ο νέος όρος «τουρισμός» εμφανίζεται στην περίοδο της δεύτερης διακυβέρνησης του Ελευθέριου Βενιζέλου –περίοδο αναπτυξιακών και εκσυγχρονιστικών μεταρρυθμίσεων –και αποδίδεται στον κοσμοπολίτη συνεργάτη του, Παναγή Βουρλούμη.

Η μέχρι τότε Υπηρεσία Ξένων και Εκθέσεων αντικαθίσταται από τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (Μάρτιος 1929) ως κεντρική πολιτική πρωτοβουλία ισχυρών προσδοκιών. «Στόχος του αφετηριακού σχεδίου του Βενιζέλου ήταν η δημιουργία ενός δικτύου πολυτελών καταλυμάτων, που θα λειτουργούσε παράλληλα ως όχημα πολιτιστικής κυριαρχίας του ελληνικού αστισμού στον νοτιομεσογειακό χώρο» σημειώνεται στην έκδοση.

Την περίοδο του Μεσοπολέμου προστίθενται νέα αξιοθέατα τοπία επί ελληνικού εδάφους με πρώτο, ανάμεσά τους, τις παραλίες: «(…) εκείνος που θα ήθελε να περιηγηθή τις ελληνικές ακρογιαλιές, θα είχεν ανάγκη οδηγού, ξεναγού, πιλότου (…). Γιατί τα ακρογιάλια μας δεν είναι λιγότερο άγνωστα για τους πολλούς από τα μακρινά πελάγη που ευρίσκονται έξω από τις τακτικές γραμμές των πλοίων ή τα απροσπέλαστα δάση της μακρινής Αφρικής» έγραφε χαρακτηριστικά το 1931 ο λογοτέχνης Θέμος Ποταμιάνος περιγράφοντας τη σχέση δυσπιστίας του Ελληνα με το στοιχείο της θάλασσας. Φαίνεται μάλιστα πως η εικόνα δεν άλλαξε κατά την επόμενη δεκαετία. «Είναι περίεργον ότι ο ελληνικός αστικός πληθυσμός δεν έχει καθόλου εξοικειωθεί με την θάλασσα, μέχρι των τελευταίων ετών» είναι το σχόλιο ομάδας σχεδιαστών τουριστικής πολιτικής κατά την Κατοχή, που συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση.

Αν ο οργανωμένος τουρισμός στα αναπτυξιακά σχέδια του Βενιζέλου ήταν βασικό εξάρτημα της πολιτικής εργαλειοθήκης του για εισροή συναλλάγματος στη χώρα –με δεδομένη την ισχνότητα των ελληνικών εξαγωγών –το αυταρχικό καθεστώς του Νέου Κράτους που διαδέχθηκε τον συνταγματικό φιλελευθερισμό, χρησιμοποίησε τον τουρισμό για προπαγανδιστικούς λόγους εξυπηρέτησης τού –κατά τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά –Τρίτου ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή του μεταξικού υβριδίου της ελληνοορθοδοξίας. Ακόμη και η θέσπιση υφυπουργείου Τουρισμού προκύπτει ότι έγινε ακριβώς για προπαγανδιστικούς λόγους.