Το χάσμα

Ο Αρνολντ Τόινμπι, ο άγγλος ιστορικός, στο δοκίμιό του για την «Ιστορία», σύνοψη των εκτιμήσεών του του πολύτομου έργου για την παγκόσμια ιστορία, κάπου αναφερόμενος στην κρίσιμη για τη Βρετανία ναυμαχία της Μάγχης στην εποχή της Ελισάβετ, όπου ο αγγλικός στόλος συγκρούστηκε με την πανίσχυρη τότε ισπανική αρμάδα –και οι Αγγλοι σε ναυτική πανστρατιά, αφού είχαν επιστρατεύσει και τους άγγλους πειρατές με επικεφαλής τον τρομερό Ντρέικ (δώρισε ο αδιανόητος τον έμπειρο στόλο του στη βασίλισσα και έκτοτε ο βρετανικός στόλος ονομάζεται «βασιλικός») -, γράφει συμπερασματικά: «Αν στη ναυμαχία εκείνη είχε νικήσει η ισπανική αρμάδα, ο μεγάλος ποιητής της Ευρώπης θα ήταν ο Λόπε ντε Βέγκα, ενώ μετά τη συντριβή της ο κυρίαρχος ποιητής της Ευρώπης έγινε ο Σαίξπηρ». Το ιστορικά αναμφισβήτητο γεγονός πάντως είναι πως όχι μόνο ο Λόπε έμεινε στο περιθώριο της ευρωπαϊκής ποιητικής κληρονομιάς, αλλά και η Ισπανία των μεγάλων ανακαλύψεων και του χρυσού αιώνα συρρικνώθηκε, έγινε επαρχία της Ευρώπης, τόσο ώστε, άκουσον άκουσον, μπήκε στην Ευρωπαϊκή Ενωση μετά την Ελλάδα! Θυμίζω λοιπόν πως ο κυρίαρχος Σαίξπηρ αναγέννησε κάποτε και την Ευρώπη ολόκληρη, αφού με ένα θεμελιώδες δοκίμιο του Γκαίτε («Σαίξπηρ για πάντα»!) γονιμοποίησε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και στο θέατρο, από τον Στρίντμπεργκ και τον Ιψεν, τον Σίλερ και τον Πούσκιν, τον Κορνέιγ και τον Ρακίνα, τον Βερναρδάκη σε μας και αργότερα τον Καζαντζάκη, τον Σικελιανό, τον Τερζάκη και τον Πρεβελάκη.

Οπως ο Αισχύλος στους «Πέρσες» που κάνοντας κριτική στην ολέθρια αλαζονεία του Ξέρξη έστελνε μήνυμα στην Αθήνα για τη διαφαινόμενη αποικιοκρατική αλαζονεία των νικητών, έτσι και ο Σαίξπηρ στο θεμελιώδες αριστούργημά του «Αμλετ» μεταθέτει τη σύγκρουση στη Δανία, ενώ σαφώς αναλύει τα ήθη, τις αξίες, την υπερφίαλη αυθεντία της θαλασσοκράτειρας αυτοκρατορίας, τα πολιτικά της αδιέξοδα και τη «σαπίλα» του συστήματος. Οταν ο Αμλετ στέλνεται από τη δανέζικη αυλή και τις αμαρτίες της στην Αγγλία ως διασαλευμένη προσωπικότητα, το σχόλιο ενός προσώπου (γράφε Σαίξπηρ) είναι περίπου: «Στέλνουμε έναν τρελό σε μια χώρα που δεν θα ξαφνιαστεί γιατί εκεί όλοι τρελοί είναι»!

Κακά τα ψέματα, ήδη από τον 16ο αιώνα, όταν η Αγγλία βρισκόταν στο απόγειο της ναυτικής και της εμπορικής της δύναμης, είχε διαφορετική αντίληψη, ως παιδεία, για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό. Δεν ήταν καθόλου τυχαίο που βρήκε μια διπλωματική δικαιολογία (τον γάμο του Ερρίκου με την Αννα Μπολέιν και τη γέννηση της «νόθας» θυγατέρας τους Ελισάβετ) για να αποσπαστεί από τα δογματικά δεσμά του Βατικανού. Αποσκοράκισε τη στρέβλωση του Αριστοτέλη από τους σχολαστικούς φιλοσόφους που δημιούργησαν τη δογματική πυραμίδα του αλάθητου του Πάπα (Θωμάς ο Ακινάτης κ.τ.λ.) και θεμελίωσαν την πρακτική τους αισθησιοκρατική φιλοσοφία, αρνούμενοι να δεχτούν τη μεταφυσική και τα καρτεσιανά προαπαιτούμενα. Ο αγγλικός εμπειρισμός στηρίχτηκε στην αυθεντία, όχι των αρχών του λόγου αλλά στην εγκυρότητα του πειράματος, έφερε σε ευθεία αντιπαράθεση έως τις μέρες μας το «Οργανον» των σχολαστικών και το «Νέον Οργανον» των επιστημών του Βάκωνος.

Το έχω και παλαιότερα αναλύσει. Ο Αμλετ αμφιβάλλει και ως εκ τούτου είναι ένας αντιδογματικός Ευρωπαίος. Για να βεβαιωθεί απαιτεί πρακτικές και αποδείξεις.

Δεν πιστεύει άκριτα σε ό,τι ισχυρίζεται το φάντασμα του νεκρού πατέρα του. Υποπτεύεται πως μπορεί να είναι συνέργεια πλάνης, ψευδαίσθησης, απάτης ή διαβολική παγίδα.

Για να πειστεί πως ο θείος του και θετός του πατέρας είναι δολοφόνος του πατέρα του, όπως ισχυρίζεται το φάντασμα, θέλει χειροπιαστές αποδείξεις. Και τι κάνει; Πείραμα! Χρησιμοποιεί έναν περιοδεύοντα θίασο ως πειραματικό εργαστήρι και αναπαριστά τον φόνο του πατέρα του μπροστά στον θείο του. Πείραμα, ως γνωστόν, είναι η ελεγχόμενη επανάληψη ενός φαινομένου σε συνθήκες βολικές για την παρατήρηση. Και ο ένοχος πέφτει στην παγίδα. Ενώπιον της αναπαράστασης του εγκλήματός του η ένοχη συνείδηση απογυμνώνεται.

Αυτή η νέα οπτική πάνω στην Ιστορία και στον άνθρωπο της δράσης γοήτευσε για 500 χρόνια την Ευρώπη και ο σαιξπηρικός αμφιβάλλων άνθρωπος προσπάθησε να συγκεράσει την καρτεσιανή με τη βακώνεια αμφιβολία.

Αλλά οι δρόμοι είναι όντως ξεχωριστοί. Αρα η σημερινή διάσταση, όπως διαμορφώθηκε τελικά με την έξοδο της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ενωση, είναι ριζικά ιδεολογική και εν τέλει υπαρξιακή. Οι κάτοικοι του ιδιότυπου αυτού νησιού βλέπουν αλλιώς τον κόσμο, την Ιστορία και τον άνθρωπο. Δεν μπορούν να ανεχθούν θεωρητικά καλούπια, ακόμη και στερεότυπα. Θυμίζω πως ακόμη και το δίκαιό τους είναι εθιμικό. Πέρα από κάποιες βασικές αρχές δεν υπακούουν ούτε σε κάποιο γραμμένο Σύνταγμα οργάνωσης της πολιτείας. Ακόμη και ο στόλος είναι ιδιοκτησία της βασίλισσας, αφού πριν από τη μεγάλη ναυμαχία της Μάγχης ο πειρατής Ντρέικ τής χάρισε τα πλοία του! Εξού και χαρακτηρίζεται «βασιλικός στόλος». Η ηλιθιότητα ήταν ο δικός μας μαϊμουδισμός που ονομάζαμε «βασιλικό ναυτικό» ό,τι ανήκε συνταγματικά στο κράτος! Κανένας μεγάλος φιλόσοφος ή στοχαστής Ευρωπαίος (από τον Εγελο έως τον Νίτσε και από τον Χούσερλ έως τον Σαρτρ και τον Χάιντεγκερ) δεν έγινε δημοφιλής στην Αγγλία. Τα τελευταία χρόνια διασκεδάζουν φιλοξενώντας κάποιους αποδομιστές ακριβώς γιατί ξεθεμελιώνουν την ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση, χωρίς βέβαια να αποδέχονται ούτε το σκεπτικό ούτε την κοινωνική ή οικονομική τους χαώδη άρνηση. Ο Γκαίτε που έφερε στην ευρωπαϊκή σκηνή τον Σαίξπηρ και τον καθιέρωσε στον πρώτο μονόλογο του «Φάουστ» αρχίζει με τη φράση «Εν αρχή ην η πράξις». Αν θέλετε, μπορείτε άνετα να υποθέσετε πως αντιπαρατίθεται στην πάγια κυρίαρχη ευρωπαϊκή κατάφαση του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου που αρχίζει: «Εν αρχή ην ο Λόγος».

Ο Γκαίτε στον δεύτερο «Φάουστ», το έχω ξαναγράψει, παντρεύει τον Φάουστ της πράξης με την ωραία Ελένη του ελληνικού ορθολογισμού. Το τέκνο τους όμως, ο Ευφορίων, πεθαίνει νήπιο!

Ιδού λοιπόν ο θεμέλιος λίθος του Brexit!