Κοιτάζω αυτή τη φωτογραφία που δημοσιεύτηκε στο «Βήμα» στις 18 Αυγούστου 2013. Ερχεται από τη Γερμανία και ακολουθείται από ένα άρθρο με τίτλο «Προσδοκίες για έξοδο από την κρίση». Η φωτογραφία τραβήχτηκε σε ένα καινούργιο και πεντακάθαρο εργοστάσιο. Τόσο καινούργιο και τόσο πεντακάθαρο, που θυμίζει περισσότερο τηλεοπτικό πλατό παρά φάμπρικα βαριάς βιομηχανίας. Το κεντρικό θέμα είναι πέντε εργάτες που εργάζονται γύρω από κάποια ογκώδη εξαρτήματα. Μάλλον πρόκειται για κινητήρες. Ολη η εικόνα είναι τόσο φωτεινή και τόσο λαμπερή, οι εργάτες είναι τόσο καλοβαλμένοι και καθαροί, που λίγο θέλουν να παρατήσουν τα κατσαβίδια και να αρχίσουν να χορεύουν ενθουσιασμένοι κλακέτες. Η συγκεκριμένη φωτογραφία είναι η χειροπιαστή απόδειξη ότι κάθε είδους καταγραφή έχει κάποια ιδεολογικά κίνητρα και παράγει προϊόντα εμφορούμενα από συγκεκριμένη ιδεολογία. Ακόμα και το αντικειμενικότερο μέσον που είναι η φωτογραφία, μιας και υποτίθεται ότι απλώς αντανακλά την πραγματικότητα, δεν είναι αντικειμενικό. Γιατί καταγράφει το μέρος της πραγματικότητας που θέλει να δει ο φωτογράφος και τον τρόπο με τον οποίο θέλει να το δει. Εδώ ο φωτογράφος εμπνέεται από μια αισιοδοξία που έρχεται κατ’ ευθείαν από τον 18ο αιώνα. Την εποχή που οι άνθρωποι πίστευαν ότι ξεκινούσε για την ανθρωπότητα μια ανοδική πορεία προς το τρίπτυχο «Ισότης, Αδελφοσύνη, Ελευθερία». Μια πορεία με οδηγούς την επιστήμη και την τεχνολογία.
Δύο αιώνες μετά τον Διαφωτισμό η πίστη μας στην πρόοδο και στην επιστήμη είναι το ίδιο ισχυρή; Η φωτογραφία που κοιτάζω ξεχειλίζει από αυτήν την πίστη. Μια πίστη σχεδόν θρησκευτική που μεταλλάσσει το εργοστάσιο σε σύγχρονο καθεδρικό και εξαϋλώνει τους κινητήρες κάνοντάς τους να μοιάζουν με αβαρή ρομπότ που έρχονται από ένα ευτυχισμένο μέλλον. Γύρω τους, οι εργάτες ήρεμοι και αφοσιωμένοι. Κανένα ίχνος κούρασης. Καθόλου ιδρώτας στα μέτωπά τους. Πουθενά γράσο στα ρούχα τους. Σεμνοί και με ομαδικό πνεύμα επιτελούν το ευεργετικό έργο τους. Σχεδόν ιερουργούν. Γιατί παρέχουν τη μέγιστη προσφορά στη σύγχρονη κοινωνία. Στα μεγάλα τους εργοστάσια, με τις τεράστιες γραμμές παραγωγής και τη συνακόλουθη οικονομία κλίμακας, κατασκευάζουν φτηνά καταναλωτικά προϊόντα. Το μεγάλο αντίδωρο της σύγχρονης δημοκρατίας. Εύκολη ζωή και απόλαυση εδώ και τώρα για όλους. Η κατανάλωση είναι το φάρμακο του ύστερου καπιταλισμού για τις οδύνες ενός κόσμου με μοναδικό προορισμό την απόλαυση του εδώ και τώρα. Ενός κόσμου που δείχνει να θέλει να ζει έξω από τον χρόνο. Σε ένα διαρκές σήμερα. Αυτό το διαρκές σήμερα των διαφημίσεων. Στην απαθανατισμένη νεότητα των μοντέλων που μας χαμογελούν μέσα από τα περιοδικά και μας καλούν να μετέχουμε κι εμείς στη μακαριότητά τους φορώντας τα ρούχα της φίρμας που διαφημίζουν, βάζοντας το άρωμα της φίρμας που διαφημίζουν, οδηγώντας το αυτοκίνητο της φίρμας που διαφημίζουν, τρώγοντας το παγωτό της φίρμας που διαφημίζουν.
Τα μοντέλα είναι οι σύγχρονοί μας άγιοι και οι διαφημιστές οι αγιογράφοι μιας θρησκείας της λήθης. Της λήθης του βάρους της ζωής. Της λήθης του θανάτου. Αν όλες οι προηγούμενες θρησκείες χτίστηκαν πάνω στη σχέση τους με τον θάνατο, ο σύγχρονος καταναλωτισμός κάνει το αντίθετο. Τον διαγράφει. Προσπαθεί να τον ξεχάσει μέσα στη μέθη της κατανάλωσης. Της αέναης ανανέωσης. Ανανεώστε το σπίτι σας. Ανανεώστε την γκαρνταρόμπα σας. Ανανεώστε το πρόσωπό σας. Ανανεώστε τη σχέση σας. Μια ασθματική ανανέωση που ζητάει κι άλλα, κι άλλα, κι άλλα προϊόντα για να κορεσθεί. Και μόλις κορεσθεί πεινάει ξανά για το καινούργιο. Θα ήταν ενδιαφέρον να υπολογίσει κανείς πόσοι τόνοι μεταλλικών προϊόντων (οχήματα παντός τύπου, ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές και κάθε είδους καταναλωτικά αντικείμενα) απορροφώνται κάθε μέρα στον πλανήτη. Πόση σπατάλη πρώτης ύλης και πόση σπατάλη ενέργειας! Αν προσθέσει κανείς και όλες τις ποσότητες τροφίμων, ρούχων, επίπλων και καλλυντικών που αγοράζονται κάθε μέρα θα φθάσει σε αστρονομικούς αριθμούς που φέρνουν ίλιγγο. Και όχι μόνο ίλιγγο. Επιφέρουν και μια πιθανότατα μη αναστρέψιμη βλάβη στο οικοσύστημα. Αυτή η βλάβη είναι ίσως η μόνη μας ελπίδα να αφυπνιστούμε από τον λήθαργο της καταναλωτικής μας μέθης.
Δεν είμαι ο κατάλληλος άνθρωπος γιατί δεν διαθέτω ούτε τα γνωστικά εφόδια ούτε τη θεωρητική πείρα για να εμβαθύνω στο θέμα αλλά ως απλός πολίτης θα ήθελα να κάνω μια παρατήρηση. Ο δρόμος Δημοκρατία – Παραγωγή – Κατανάλωση είναι ο σωστός; Ή, αν θέλετε, είναι ο μοναδικός δρόμος; Γιατί παρατηρώ ότι στη χώρα μας (αλλά και σε όλον τον δυτικό κόσμο) τόσο οι συντηρητικές όσο και οι προοδευτικές δυνάμεις της κοινωνίας, όσο κι αν μοιάζουν πολωμένες κάποιες φορές, σε ένα πράγμα συμφωνούν απόλυτα. Στην πίστη στην παραγωγή και τη συνεπακόλουθη κατανάλωση. Τόσο οι συντηρητικοί όσο και οι προοδευτικοί ζουν σε έναν οικονομικό κόσμο όπου η ποιότητα ζωής ταυτίζεται με την αγοραστική δυνατότητα του μέσου πολίτη. Αλλά αυτή είναι η ποιότητα ζωής; Πόσα παντελόνια πρέπει να έχω; Πόσα οχήματα; Πόση πρέπει να είναι η ιπποδύναμη του κινητήρα του αυτοκινήτου μου για να με κάνει ευτυχισμένο;
Ας κάνουμε λοιπόν τη βλακώδη παραδοχή ότι βρίσκουμε την ελάχιστη ποσότητα των «κομφόρ» που πρέπει να διαθέτει ένας σύγχρονος άνθρωπος. Τότε τίθεται το επόμενο ερώτημα: Πόσο πρέπει να δουλέψω για να τα εξασφαλίσω; Και αν τα εξασφαλίσω θα σταματήσω για να χαρώ τα προϊόντα των κόπων μου ή θα συνεχίσω να τρέχω σαν τον Βέγγο για περισσότερα; Μάλλον το δεύτερο μας συμβαίνει. Γιατί, κακά τα ψέματα, όλοι μας λίγο ώς πολύ ιδρώνουμε σε έναν σισύφειο αγώνα εξασφάλισης αγαθών που σύντομα μπαγιατεύουν και πρέπει να αντικατασταθούν. Ολα τα σημερινά προϊόντα κατασκευάζονται με ημερομηνία λήξης. Ενα αυτοκίνητο της δεκαετίας του ’50 ήταν ένα αυτοκίνητο για μια ζωή. Σήμερα τα αυτοκίνητα είναι πενταετίας. Στα πέντε χρόνια (το πολύ στα επτά) πρέπει να το αλλάξεις γιατί βγάζει προβλήματα. Το ίδιο και οι κάθε είδους συσκευές που ξεπερνιούνται από τη διαρκή εξέλιξή τους. Το ίδιο και τα ρούχα και τα έπιπλα που ξεπερνιούνται από τη μόδα.
Εν τέλει προς τα πού κινούν την κοινωνία μας οι κινητήρες της φωτογραφίας; Η παραγωγική πρόοδος είναι αέναη; Η οικονομία τελικά είναι το μυστικό της ζωής μας; Εν κατακλείδι όλα είναι οικονομία; Μέσα στο σκοτάδι και στην οδύνη της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής κρίσης που περνάμε εδώ και έξι χρόνια όλο και πιο συχνά μια φράση μου έρχεται στο νου. «Ουκ επ’ άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος».
