Δύστοπες ουτοπίες

Ας ξεκινήσω σήμερα από διαχρονικά ιστορικά και άλλα ανέκδοτα. Σκοπός μου είναι να μιλήσω για τις ουτοπίες και το ανέφικτον.

Τα ανέκδοτα αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο αλλοιώνονται συνθήκες, καταστρατηγούνται συμφωνίες, γελοιοποιούνται δόγματα και εξευτελίζονται οράματα ή προσδοκίες. Οταν ο Αλέξανδρος έφτασε στο Γόρδιον, τον οδήγησαν στο λιμάνι όπου υπήρχε ένας δεσμός, ένας περίπλοκος κόμπος καμωμένος από χοντρό παλαμάρι. Χρόνια εκεί, ήταν μια πρόκληση για τον καθένα, κυρίως μια πρόκληση για τον καινοτόμο, τον ευφυή, τον επιδέξιο, τον κατά τον Ομηρο πολύτροπο άνθρωπο που θα μπορούσε με δεξιοτεχνικούς χειρισμούς να τον λύσει. Για χρόνια, έλεγε η παράδοση, έμεινε άλυτος, γιατί δεν βρέθηκε ο γόνιμος εκείνος εύστροφος νους να συλλάβει τη λογική του, τη δομική του πλοκή, ώστε να κατανοήσει τον μηχανισμό του. Ο Αλέξανδρος, αφού τον περιεργάστηκε, ρώτησε ποιο το κέρδος από τη λύση. Του απάντησαν πως η παράδοση ισχυρίζεται πως ο λύτης θα κατακτήσει την Ασία. Και τότε ο νεαρός και φιλόδοξος στρατηλάτης έβγαλε το σπαθί του και τον έκοψε στα δύο! Η άλλη Λύση!

Οταν ο νεαρός Εκερμαν, γραμματικός και συνοδός του γέροντα Γκαίτε, ρώτησε τον μεγάλο σοφό τι είναι Ειμαρμένη, ο Γκαίτε απάντησε: «Κάποτε ήταν η Μοίρα, το γραμμένο, το πεπρωμένο που δώριζαν οι θεοί ευνοώντας κάποιους χαρισματικούς ανθρώπους ή τιμωρώντας τους όταν παρεξέκλιναν από τον κανόνα. Τώρα, στις μέρες μας, η Ειμαρμένη ονομάζεται “Ναπολέων”»!

Ανάλαφρο ιντερμέτζο. Δύο ληστές παίζουν χαρτιά στο Μεξικό. Ο ένας ανοίγει τα χαρτιά του και αναφωνεί: φουλ του άσου! Και ο άλλος: δύο πιστόλια!

Ο Αισχύλος έχει συχνά διαπιστωθεί πως γνώριζε τη διαλεκτική, όπως την εισηγήθηκαν οι ίωνες φιλόσοφοι και κυρίως ο «σκοτεινός» Εφέσιος Ηράκλειτος. Εκείνος πρώτος είχε διατυπώσει τη λογική αρχή της διαλεκτικής, την παλίντονον αρμονίαν, δηλαδή την οντολογική σύνθεση των αντιθέτων που εγγυάται και καθορίζει τη φυσική πρόοδο αλλά και την πνευματική διαδικασία. Μέσα σε καθετί ενυπάρχει και το αντίθετό του. Μέσα στη γέννηση υπάρχει η βεβαιότητα του θανάτου, μέσα στη νιότη το γήρας, αλλά μέσα στο πεθαμένο ο σπόρος της ζωής.

Ο Αισχύλος αυτό το δραματοποίησε με τη μεταστοιχείωση των Ερινύων σε Ευμενίδες και αργότερα ο Σοφοκλής με τη διαλεκτική πορεία από το φως στο σκότος και από το σκότος στο μέσα φως του Οιδίποδος, του ανοιχτομάτη που τυφλώθηκε για να δει το αληθινό φως.

Ο χριστιανισμός ονόμασε την Ανάσταση του Χριστού εις Αδου Κάθοδον και τον θάνατο Νέα Ζωή. Αυτά λένε οι μεγάλοι φιλοσοφικοί και θρησκευτικοί μύθοι της ανθρωπότητας. Αλλά κανένας μέσα στις ψευδαισθήσεις που μας δημιουργούν οι προσδοκίες του Αλλου δεν σκέφτεται τη διαλεκτική ενδεχομενικότητα. Ετσι δημιουργούμε τόπους, τοπία, χώρες και χρόνους όπου κυριαρχούν η ισότητα, η δικαιοσύνη, η ειλικρίνεια, ο αλληλοσεβασμός, η κατανόηση του άλλου και η Αγάπη εν αλληλεγγύη. Και δεν έχουμε ακόμη συνειδητοποιήσει πως απαιτείται άκρα προσοχή διότι μέσα σε κάτι προσδοκώμενο ενυπάρχει και το ακριβώς νομοτελειακά αντίθετό του. Η τέχνη, η μεγάλη τέχνη, μας ενημέρωσε γι’ αυτό. Ιδού, οι «Ορνιθες» του Αριστοφάνη. Δύο αθηναίοι πολίτες, απηυδημένοι από τη διαπλοκή, την έκπτωση των αξιών, τον εξευτελισμό των θεσμών και τη γελοιοποίηση της δημοκρατίας στην Αθήνα της παρακμής, εγκαταλείπουν το άστυ και αναζητούν άλλο τόπο, άλλους θεσμούς, άλλους όρους συμβίωσης και άλλους κανόνες συνύπαρξης των ανθρώπων και νομίζουν ότι τα βρίσκουν στην κοινωνία των πουλιών. Ετσι εγκαθιδρύουν μια πολιτεία μεταξύ θεών και ανθρώπων, ΜΕΤΑΞΥ, και πέφτουν στη μεγάλη παγίδα. Μέσα στην ίδια τη συγκρότηση μιας θεσμοθέτησης κοινωνικής συμβίωσης, λέει ο Αριστοφάνης, ενυπάρχουν όλες οι πιθανότητες στρέβλωσής της.

Οργανωμένα ή ιδιοτελή συμφέροντα, ταξικές διεκδικήσεις, ζωτικά ψεύδη, ψευδεπίγραφα οράματα, μισές αλήθειες και λογικοφανή ψεύδη.

Εχει γούστο πως το τρίο (αχ αυτή η τριαδική μορφή του θείου!) που έρχεται εκ μέρους των θεών για διαπραγματεύσεις είναι ένας αχόρταγος Ηρακλής έτοιμος να τα προδώσει όλα για να φάει και να κάνει σεξ, ένας αλλοδαπός βάρβαρος θεός που δεν καταλαβαίνει τη γλώσσα και ένας εκπρόσωπος, ο Ποσειδών, του κατεστημένου. Ο καθένας διαπραγματεύεται για πάρτη του! Και βέβαια στο φόντο ένας διαμεσολαβητής, ένας προδότης της τάξης του «φιλάνθρωπος» και εκλογικευμένος μεσάζων, ο Προμηθεύς! Ιδού, το αιώνιο τιμ της ανθρώπινης περιπέτειας.

Για να στεριώσει η Νέα Πολιτεία, που αποδεικνύεται εν τέλει ουτοπία, σουβλίζονται προδότες, συνάπτονται ανοίκειες συμφωνίες, γίνονται παράταιρα προξενιά και γάμοι συμφερόντων. Σκεφτείτε τι λέει ο Αριστοφάνης στους «Ορνιθες». Ενας Αθηναίος αρνείται τη διαστρεβλωμένη δημοκρατία και αφού συμμαχήσει με άλλης φύσης όντα παντρεύεται στο τέλος τη Βασιλεία, κόρη του Διός!

Ο Πλάτων περιέγραψε μια ουτοπία, την Ατλαντίδα, ο Αριστοφάνης, ο Λουκιανός, ο Τόμας Μορ (που έδωσε και το όνομα Utopia), o Καμπανέλα, οι μορμόνοι, οι χιλιαστές, ο Μαρξ και δεκάδες συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας. Αλλοι από αυτούς παραδέχτηκαν πως στο «σύστημα» που ευαγγελίζονταν υπήρχε εντός του η ανατροπή στο αντίθετο και άλλοι έμειναν έως το τέλος παγιδευμένοι στις ψευδαισθήσεις των προσδοκιών τους.

Ας μην την πάθουμε όπως ο Μαρξ που δεν αντελήφθη, παιδί του ρομαντικού αιώνα, πως ο «Προμηθεύς δεσμώτης» του Αισχύλου ήταν μέρος τριλογίας. Εσπευσε να ανακηρύξει τον Τιτάνα «άγιο του προλεταριάτου» και αγνοούσε πως ο ηρακλείτειος Αισχύλος στο τέλος της τριλογίας συμφιλίωνε τον κλέφτη του δημιουργικού πυρός με τον «τύραννο» Δία και μάλιστα ήταν ο γιος του Δία Ηρακλής που απελευθέρωνε τον δεσμώτη από τις αλυσίδες του!

Αλλά και ο Αισχύλος παρασύρθηκε από την έμπνευσή του. Πουθενά στον «Προμηθέα», εφευρέτη του δημιουργικού πυρός, δεν βρίσκεται η υποψία πως μέσα στο ζωοποιό πυρ υπάρχει και η βόμβα της Χιροσίμα και μέσα στους φούρνους των αγγειοπλαστών υπάρχουν και οι φούρνοι του Αουσβιτς!