Ιστορικά, τα πιο τρομερά γεγονότα σημειώνονται σε μεσοδιαστήματα –σε στιγμές δηλαδή ανάμεσα στον θάνατο ενός βασιλείου και στη γέννηση ενός άλλου. Αναταραχές, πόλεμοι, ακόμη και επιδημίες έρχονται να καλύψουν το κενό όταν «το παλιό πεθαίνει αλλά το νέο δεν μπορεί να γεννηθεί», όπως είχε γράψει ο Αντόνιο Γκράμσι στα «Τετράδια της φυλακής». Τα φαινόμενα διάλυσης και η σύγχυση του 2016 δεν μπορεί να συγκριθούν με την αναταραχή της μεσοπολεμικής περιόδου. Είναι όμως συμπτώματα ενός νέου μεσοδιαστήματος.

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, στον κόσμο κυριάρχησε μια αμερικανικής κοπής ασφάλεια και μια δικαιική τάξη ευρωπαϊκής έμπνευσης. Τώρα πάντως και τα δύο συστήματα εμφανίζουν ρήγματα, ενώ δεν φαίνονται αντικαταστάτες στον ορίζοντα. Πράγματι, αντίθετα από το 1989, εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με την κρίση του ενός και μόνο συστήματος. Διαφορετικές μεταξύ τους χώρες όπως η Κίνα, η Βραζιλία, η Ρωσία και η Τουρκία δέχονται όλο και μεγαλύτερη πολιτική και οικονομική πίεση.

Ακόμη και αν ο εφιάλτης του Ντόναλντ Τραμπ πρόεδρου αποφευχθεί, που είναι το πιο πιθανό να συμβεί, οι ΗΠΑ δεν μπορούν να είναι πια ο χωροφύλακας του κόσμου. Δυνάμεις όπως η Ρωσία, το Ιράν και η Κίνα δοκιμάζουν τις αντιδράσεις των ΗΠΑ στην Ουκρανία, στη Συρία και στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας. Και σύμμαχοι των ΗΠΑ όπως η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία, η Πολωνία και η Ιαπωνία ασκούν ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική διαφοροποιούμενες από μια Αμερική που δεν μπορεί και δεν θέλει πια να σηκώσει τα παλιά βάρη της.

Στο μεταξύ, η χαλάρωση της συνοχής της Ευρωπαϊκής Ενωσης υπονομεύει το ηθικό της βάρος στη διεθνή σκηνή. Πολλοί από τους διεθνείς οργανισμούς που αντικατοπτρίζουν τις ευρωπαϊκές αξίες και τους ευρωπαϊκούς κανόνες –από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου έως το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο και τη Σύμβαση Πλαίσιο του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή –μοιάζει να έχουν περιέλθει σε αδιέξοδο.

Στη γειτονιά της Ευρώπης, τα τρία νήματα της ευρωπαϊκής τάξης έχουν ξεμπλεχτεί: οι ΗΠΑ θέλουν να δώσουν λιγότερα χρήματα στο ΝΑΤΟ, η ΕΕ δεν δίνει πια σημασία στη διεύρυνση και το χάος στη Μέση Ανατολή και στην Ουκρανία κάνει την ευρωπαϊκή πολιτική στην περιοχή να μοιάζει με κωμωδία. Τέλος, η άνοδος ανελεύθερων δυνάμεων στη Ρωσία και στην Τουρκία δείχνει ότι η ΕΕ δεν είναι πια ο μοναδικός πόλος έλξης στην περιοχή.

Ακόμη χειρότερα, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση και τα κράτη-μέλη να προσπαθούν να απομονωθούν από τον έξω κόσμο, αντί να προσπαθούν να εξαγάγουν τις κοινές αξίες τους. Ως αποτέλεσμα, η μεγάλη απειλή για το ελεύθερο εμπόριο και την ανοιχτή κοινωνία προέρχεται από το εσωτερικό μέτωπο όχι από εξωτερικούς εχθρούς. Ακόμη και στη Γερμανία, η οποία έμοιαζε άτρωτη απέναντι σε τέτοιες πιέσεις, ο υπουργός Εσωτερικών τάσσεται υπέρ της απαγόρευσης της μπούρκας (πολιτική που αφορά 300 άτομα), ενώ ο αντικαγκελάριος κήρυξε τον θάνατο της εμπορικής συμφωνίας ΤΤΙΡ ανάμεσα στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη πριν ακόμη το πτώμα κρυώσει.

Η ΕΕ είχε αποδείξει τις τελευταίες δεκαετίες ότι μπορούσε να γίνει μια δύναμη της παγκοσμιοποίησης ρίχνοντας τα σύνορα ανάμεσα σε λαούς και έθνη. Πλέον η επιβίωσή της θα εξαρτηθεί από το αν μπορεί να προστατέψει τους πολίτες της από τις ίδιες δυνάμεις που η ίδια εξέθρεψε.

Η διατήρηση των τεσσάρων βασικών ελευθεριών στην καρδιά του ευρωπαϊκού σχεδίου –η ελεύθερη κυκλοφορία ανθρώπων, αγαθών, κεφαλαίου και υπηρεσιών μέσα στην Ευρώπη –θα γίνει δυνατή μόνο αν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις υιοθετήσουν αξιόπιστες πολιτικές προστασίας των πιο αδύναμων στις κοινωνίες τους. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει η προστασία των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ να γίνει καλύτερη, να αποζημιωθούν στο εσωτερικό όσοι ζημιώνονται από τη μετανάστευση και το ελεύθερο εμπόριο και να κατευναστούν οι φόβοι της κοινής γνώμης για την τρομοκρατία.

Η ΕΕ πρέπει να διαχωρίσει με σαφή τρόπο τις βασικές από τις δευτερεύουσες προτεραιότητές της. Για θέματα όπως είναι οι σχέσεις με τη Ρωσία και την Τουρκία (και οι σχέσεις αυτών των χωρών μεταξύ τους), τα κράτη-μέλη θα πρέπει να συμφωνήσουν σε μια πολιτική που αναγνωρίζει τα συμφέροντα όλων. Σε άλλα θέματα ωστόσο θα χρειαστεί μεγαλύτερη ελαστικότητα –ανάμεσα σε αυτά είναι και οι δεσμεύεις για τη μετεγκατάσταση των προσφύγων αλλά και οι κανόνες της ευρωζώνης, η αυστηρή εφαρμογή των οποίων μπορεί να προκαλέσουν την ευρωπαϊκή ενότητα.

Η Ιστορία κινείται σε κύκλους. Το μεσοδιάστημα θα τελειώσει πιθανότατα και μια νέα τάξη θα γεννηθεί. Φαίνεται να είναι βέβαιο πάντως ότι τους κανόνες της νέας τάξης θα τους γράψουν οι επιζώντες και οι κληρονόμοι της παλαιάς. Ο στόχος της Ευρωπαϊκής Ενωσης μπορεί να επιτευχθεί μόνο με ευκαμψία και θάρρος. Και αυτός δεν είναι άλλος από ένα βιώσιμο σχέδιο. Η Ευρώπη δεν μπορεί να είναι παρά ένας από τους συντάκτες του.

Ο Μαρκ Λέοναρντ είναι διευθυντής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων (ΕCFR). Στα ελληνικά έχουν κυκλοφορήσει τα βιβλία του «21ος: ο αιώνας της Ευρώπης» και «Τι σκέφτεται η Κίνα» (Εκδ. Κριτική)

Τελευταία Νέα