Η ανθρωπότητα, και ας κυριολεκτούμε, η πεπαιδευμένη, άρα μικρή, αλλά σεβαστή και γόνιμη για την τιμή τής ιστορίας του ανθρώπου μειονότητα, τιμά φέτος τα 400 χρόνια από την κοίμηση του Σαίξπηρ, του μείζονος ή, για να ακριβολογούμε, ενός από τους μείζονες ευρωπαίους ποιητές των ιστορικών μετά τους αρχαίους Ελληνες και Λατίνους χρόνων. Γιατί μείζων ποιητής βεβαίως υπήρξε και ο Δάντης, τουλάχιστον με την οπτική που σκοπεύω σήμερα να προσεγγίσω τον μεγάλο άγγλο δημιουργό.

Παλιότερα, σ’ ένα παρισινό παλαιοβιβλιοπωλείο είχα αγοράσει ένα εκπληκτικό λεξικό «των σαιξπηρικών ρόλων» και είχα μείνει άναυδος. Στις χίλιες και πάνω σελίδες του με αλφαβητική σειρά καταχωρίζονται όλα τα πρόσωπα που παρελαύνουν στα έργα του Σαίξπηρ. Βασιλιάδες και δούλοι, ζωντανοί και φαντάσματα, γέροι και παιδιά, Αγγλοι και αλλοδαποί, άγιοι και εγκληματίες. Δωρισμένη τώρα η βιβλιοθήκη μου σε επαρχιακό γυμνάσιο, δεν μπορώ να μετρήσω το πλήθος των κατοίκων της σαιξπηρικής επικράτειας, αλλά εικάζω πως με τα σημερινά ελληνικά δεδομένα θα ανήκε στους δήμους, όχι στα χωριά, στις κωμοπόλεις.

Εγραφα κάποτε πως από τους θεατρικούς τουλάχιστον δημιουργούς (γιατί στην πεζογραφία υπάρχουν οι πυκνοκατοικημένες μεγαλουπόλεις του Ντίκενς, του Μπαλζάκ, του Τολστόι, του Ντοστογέφσκι, του Στάινμπεκ και τόσων άλλων) ο Σαίξπηρ δημιούργησε εκ του μηδενός μια ανθρωπότητα που ανταγωνίζεται τους πληθυσμούς που «έπλασε» ο Θεός στην αυγή του κόσμου. Μια από τις πηγές της: η Παλαιά Διαθήκη. Γνωρίζετε πόσους ανθρώπους καταγράφουν τα ανάλογα λεξικά;

Ο Σαίξπηρ όρισε το θέατρο ως τον «Καθρέφτη που η ανθρωπότητα βλέπει τον εαυτό της». Αρα η επικράτεια των κατοίκων της σαιξπηρικής αγοράς λαού είναι ένα πιστό δειγματολόγιο κάθε παθογένειας, κάθε στρέβλωσης, κάθε κανόνα και κάθε παράβασης του κανόνα όλων των ηθικών που κατά καιρούς ο άνθρωπος στην πορεία του καθόρισε ως μέτρο και υπέρβαση του μέτρου κατά την αντίληψη της συγκυρίας του ιστορικού χρόνου.

Εδώ θα κάνω μια παρένθεση για να τονίσω την επαναστατικότητα της σαιξπηρικής ανθρωπολογικής ανθολογίας.

Εως την εποχή του και με κληρονομιά που δανείστηκε από την ακμαία ιταλική Αναγέννηση, παρέλαβε ένα ευρύ αλλά συγκεκριμένο τυπολόγιο. Οι αιώνες που διαδέχτηκαν την αρχαία ελληνική θεατρική παράδοση, κυρίως η ταξινομική περίοδος των ελληνιστικών χρόνων και στη συνέχεια των ρωμαϊκών, λειτούργησαν ως ληξίαρχοι. Αυτό βέβαια έγινε πρωτίστως με την ελληνική γλώσσα. Για να τη διασώσουν την εποχή των μεγάλων αναμείξεων φυλών, γλωσσών, θρησκειών, οι λεγόμενοι γραμματικοί εγκιβώτισαν τη ζωντανή ρέουσα και συνεχώς ανατροφοδοτούμενη γλώσσα του Ομήρου και της Σαπφώς, του Αισχύλου και του Θουκυδίδη σε γραμματικά, συντακτικά, ετυμολογικά, μετρικά, ερμηνευτικά κουτάκια. Ο Αισχύλος και ο Ξενοφών δεν ήξεραν ούτε ετυμολογία ούτε πρώτη, δεύτερη ή τρίτη κλίση ουσιαστικών ούτε μετρικές ενότητες. Γιατί ήξερε ο λαϊκός τραγουδιστής τι εστί τομή στον δεκαπεντασύλλαβο και τι σημαίνει συνίζηση;

Στις εποχές που κινδυνεύουν μορφές τέχνης εμφανίζονται οι ταριχευτές, οι ιστορικοί, οι κριτικοί, οι ταξινόμοι, οι νομοθέτες. Η παράδοση μορφών κωδικοποιείται και τυποποιείται. Μέγας θεατρικός τυποποιός, ο Μένανδρος, που παρέδωσε τα καλούπια του σ’ ολόκληρο το ρωμαϊκό θέατρο και στη συνέχεια στην ιταλική Αναγέννηση.

Από τον Μένανδρο έως τον Τερέντιο, τον Πλαύτο και τον Κικέρωνα έως τον Μακιαβέλι και τον Αριόστο κυριαρχούν οι κανόνες, οι συνταγές της θεατρικής μαγειρικής και φτάνουν έως την επαγγελματική πλέον παγίωση της κομέντια ντελ άρτε. Κανένας μεγάλος δραματουργός δεν γλίτωσε από την τυποποίηση, ο πρώιμος Σαίξπηρ, ο Μολιέρος, ο Γκολντόνι, ο Μαριβό. Δεν γλίτωσε στα πρώτα νηπιώδη χρόνια του ούτε ο βωβός κινηματογράφος, αφού τροφοδοτήθηκε από μια ακραία και έξοχη, βέβαια, φάση της θεατρικής τυποποίησης, το τσίρκο (ο Τσάπλιν, ο Λιγνός, ο Μπάστερ Κίτον υπήρξαν κλόουν σε αγγλικό τσίρκο στην Αμερική, όπου τους έκανε φιλμική μόδα ένας εβραίος ατζέντης, ο Μαξ Σένετ).

Τι συνέβη όμως με την περίπτωση Σαίξπηρ; Η κυρίως Ευρώπη του καιρού του, εξερχόμενη από τον δογματισμό του καθολικού Μεσαίωνα, εισήλασε στον ορθολογισμό, αφοσιώθηκε στις νέες επιστήμες και εκσυγχρόνισε τις παλιές. Οι Ιησουίτες υπήρξαν μεγάλοι γεωμέτρες και αριθμητικοί επιστήμονες. Μέσα στο γενικό αυτό κλίμα της λεγόμενης Εποχής των Φώτων τα πάντα παίρνουν μορφή συστηματική, τυπική και ορθολογική. Και το θέατρο γίνεται τέχνη με καθορισμένα καλούπια. Τότε εμφανίζονται οι τρεις, οι τέσσερις, οι πέντε πράξεις, η ορθολογική ανέλιξη των χαρακτήρων, η απαίτηση η δράση να πληροί τους τυπικούς αριστοτελικούς όρους της αιτίας, του αιτιατού, του τέλους, της ομαλής εξέλιξης. Την ίδια όμως εποχή γίνεται η ρήξη της Αγγλίας με την Ευρώπη του Βατικανού και του ορθολογισμού. Η αιτία της ρήξης είναι ιστορική και συγκυριακή (ο γάμος του Ερρίκου με την Αννα Μπολέιν που αρνείται ο Πάπας), αλλά στην ουσία είναι ρήξη με τον τυπικό αριστοτελισμό στη σχολαστική του εκδοχή από τον αγγλικό εμπειρισμό. Η αριστοτελική αυθεντία τού «αυτός (ο Αριστοτέλης) έφα» απορρίπτεται από την αγγλική απαίτηση τα πάντα να δοκιμάζονται και να κυρώνονται στο εργαστήρι του πειράματος. Στο σχολαστικό αριστοτελικό (διαστρεβλωμένο) λογικό εργαλείο – «όργανον» της Κεντρικής Ευρώπης, ο Φραγκίσκος Βάκων (Μπέικον) απαντά με το «Novum organum» (νέο εργαλείο, νέο όργανο, το πείραμα).

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα γεννιούνται οι σαιξπηρικοί άνθρωποι. Ο χωρισμός σε πράξεις σπάει και κυριαρχούν η ροή της ζωής, η αλληλουχία των γεγονότων, συχνά αντιφατικών, πολύ συχνά συγχρονικών. Και μέσα σ’ αυτή τη ροή και εξαιτίας της πλάθονται οι χαρακτήρες. Τα αίτια συχνά είναι παράλογα, απροσδόκητα, αιφνίδια, οι ανατροπές παράδοξες, οι χαρακτήρες εξελίσσονται όχι ευθύγραμμα αλλά λοξά, τεθλασμένα. Ο Σαίξπηρ είναι παιδί του αιώνα του και του νησιού του και δεν είναι χωρίς αντιπάλους. Υπάρχουν ακόμη μορφώματα της παλαιάς γραφής. Ο Μπεν Τζόνσον, μέγας επίσης ποιητής θεάτρου, απηχεί το μεσευρωπαϊκό τυπολόγιο. Ετσι το αγγλικό θέατρο συγκερνά δύο παραδόσεις και συχνά ισορροπεί. Η ελεύθερη δομή του Σαίξπηρ από τη μια, η οργανωμένη τυποποίηση δομής και χαρακτήρων του Τζόνσον από την άλλη και άλλων συνοδοιπόρων του απεικονίζουν και τη σοφή ισορροπία στη θρησκευτική τελετή. Το αγγλικανικό δόγμα είναι προτεσταντικό στον πυρήνα του και μορφολογικά καθολικό στη λειτουργική του έκφραση. Στο δόγμα ακούς Λούθηρο και στη λειτουργία βλέπεις άμφια, εικόνες Βατικανού. Ο Σαίξπηρ και η ανθρωπολογική του οικουμένη κινούνται ανάμεσα στη θέση και στην αντίθεση και στη συνεχή ανατροπή τους, για να κυρώσουν την κυρίαρχη στο έργο του αμλέτεια αμφιβολία της αιώνιας αιώρησης στο είναι και στο μη είναι, επαναφέροντας στην ευρωπαϊκή σκηνή την προσωκρατική και κυρίως την ηρακλείτεια ΑΓΧΙΒΑΣΙΑ.

Τελευταία Νέα