Το Σβίλενγκραντ είναι μια μικρή πόλη της Βουλγαρίας, μερικά χιλιόμετρα μακριά από το πέρασμα Καπιτάν Αντρέεβο στα σύνορα με την Τουρκία. Για πολλούς Ελληνες που κατοικούν στους ακριτικούς νομούς της περιοχής, αποτελεί πολύ καλή επιλογή για διασκέδαση, ψώνια και παιχνίδι στο καζίνο. Για τους πρόσφυγες που αναζητούν την τύχη τους στην Ευρώπη –εάν τα καταφέρουν –είναι ο πρώτος σταθμός στο πέρασμα των τουρκοβουλγαρικών χερσαίων συνόρων. Σε μια χρονική συγκυρία που το Αιγαίο έχει πάψει να αποτελεί την κεντρική οδό διέλευσης των προσφυγικών ροών, κυκλώματα που διακινούν πρόσφυγες από την Ασία προς την Ευρώπη επιλέγουν αυτό το μέρος για να περάσουν παράνομα μετανάστες μέσα από αφύλαχτα σημεία. Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, η βουλγαρική πλευρά έχει ήδη σηκώσει φράχτη σε ένα μεγάλο μέρος της διαδρομής και εξέπεμψε SOS ζητώντας τη συνδρομή της Frontex για τη φύλαξη των συνόρων.
Το πρωί της Πέμπτης, στον συνοριακό σταθμό ελέγχου Καπιτάν Αντρέεβο, στη νεκρή ζώνη ανάμεσα στα βουλγαρικά και στα τουρκικά σύνορα, ένας πολωνός συνοριοφύλακας παρατεταγμένος δίπλα σε άλλους αλλοεθνείς συναδέλφους του εξηγούσε σε μια ομάδα δημοσιογράφων πώς χειρίζεται τη θερμική κάμερα, μέσα από την οποία μπορεί να εντοπίζει τις νυχτερινές ώρες, ανθρώπινη κίνηση, σε ακτίνα 8 χιλιομέτρων. Πλάι του, δύο γεροδεμένοι φινλανδοί φύλακες έστεκαν περήφανοι με τους αστυνομικούς σκύλους τους. Στα γιλέκα τους διέκρινε κανείς δύο επιγραφές: η δεξιά έγραφε Frontex. Η αριστερή, Ευρωπαϊκή Συνοριοφυλακή και Ακτοφυλακή. Το πέρασμα από τη μια δομή στην άλλη αποτυπώθηκε συμβολικά στα γιλέκα των συνοριοφυλάκων της Frontex και στην πανηγυρική συνέντευξη Τύπου που ακολούθησε. Μια ομάδα υψηλόβαθμων ευρωπαίων αξιωματούχων εγκαινίασε τη δράση του νέου ευρωπαϊκού σώματος ασφαλείας που θα αντικαταστήσει τη Frontex στη φύλαξη των συνόρων της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Τα εγκαίνια της Ευρωπαϊκής Συνοριοφυλακής έγιναν στο τριεθνές συνοριακό πέρασμα με προφανή συμβολισμό: πρόκειται για ένα σημείο που ενώνει τις τρεις άμεσα εμπλεκόμενες χώρες, Τουρκία, Ελλάδα και Βουλγαρία. Η Ευρώπη εκπροσωπούνταν από τον επίτροπο Μετανάστευσης Δημήτρη Αβραμόπουλο, τον άνθρωπο που «έτρεξε» τη νέα δομή. Πλάι του ο Μαργαρίτης Σχοινάς, εκπρόσωπος του Γιούνκερ. Δίπλα τους ο βούλγαρος πρωθυπουργός Μπόικο Μπορίσοφ. Η τουρκική πλευρά ωστόσο, εκπροσωπήθηκε σε τεχνικό επίπεδο, από έναν αξιωματικό της αστυνομίας. Δεν ήταν μια απουσία που πέρασε απαρατήρητη από τους ευρωπαίους αξιωματούχους, οι οποίοι εντόπισαν την τουρκική ανορθογραφία. Πρόκειται ίσως και για μια ένδειξη του πώς η Τουρκία αντιλαμβάνεται τη νέα δομή προστασίας των ευρωπαϊκών συνόρων, την ώρα δηλαδή που η Ευρώπη επιδιώκει να προφυλάξει τα σύνορά της στεγανοποιώντας το Αιγαίο.
Οι τερατώδεις αστοχίες της Frontex
Η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής κρίθηκε επιβεβλημένη από τη στιγμή που διαπιστώθηκαν οι τερατώδεις αστοχίες της Frontex στην αντιμετώπιση των προσφυγικών ροών. Η Frontex στερούνταν τις επιχειρησιακές δυνατότητες να αντιμετωπίσει τo Μεταναστευτικό, αφού ως δύναμη βασιζόταν στην εθελοντική συμμετοχή των κρατών – μελών για συνοριοφύλακες και εξοπλισμό. Επίσης, δεν ήταν σε θέση να διεξάγει δικές της επιχειρήσεις επιστροφής μεταναστών. Στο διάδοχο σχήμα –που δημιουργήθηκε μέσα σε εννέα μήνες –δόθηκε πολύ μεγαλύτερος προϋπολογισμός, περισσότερο προσωπικό, αλλά και ρητή εντολή για τη φύλαξη των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ. Ο ελάχιστος αριθμός των συνοριοφυλάκων θα αγγίξει τους 1.500 και η κάθε χώρα – μέλος έχει την υποχρέωση να συνεισφέρει ανάλογα με το μέγεθός της. Η Ελλάδα για παράδειγμα, πρέπει να προσφέρει 50 άτομα. Η Γερμανία 225. Ο προϋπολογισμός του νέου οργανισμού αγγίζει τα 238 εκατομμύρια ευρώ για το 2016 και αναμένεται να φτάσει τα 322 εκατομμύρια το 2020.
Τα δύο κρίσιμα ερωτήματα
Στην πρες κόνφερανς που ακολούθησε τις δηλώσεις των αξιωματούχων, κυριάρχησαν δύο ερωτήματα. Το πρώτο αφορούσε το εάν οδεύουμε σταδιακά σε μια Ευρώπη – φρούριο, με χώρες που υψώνουν τείχη και δομές που υιοθετούν σκληρά μέτρα αποτροπής της παράνομης μετανάστευσης. «Αυτή είναι μια έννοια που παραπέμπει στο 1939 κι αλλοτινούς καιρούς» απάντησε με σχεδόν θυμωμένο ύφος ο Δημήτρης Αβραμόπουλος στη λέξη φρούριο. Πρόσθεσε όμως ότι «κάποια στιγμή η Ευρώπη θα πρέπει να βάλει τάξη σε αυτό που ήταν και η βασική της αδυναμία, δηλαδή στη διαχείριση των συνόρων της». Ευρωπαϊκές πηγές χαρακτηρίζουν την κουβέντα αυτή «φιλοσοφικού περιεχομένου». Και παρομοιάζουν την όλη συζήτηση με τον σκύλο που κυνηγάει την ουρά του. Οταν πέρυσι περισσότερο από 1,5 εκατομμύριο άτομα διέσχισαν παράνομα τα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ, η Ευρώπη έγινε αντικείμενο κριτικής και λοιδορίας. «Τώρα που γίνεται μια συντεταγμένη προσπάθεια ενταγμένη σε μια ολιστική στρατηγική, βρισκόμαστε κατηγορούμενοι» λένε ευρωπαϊκές πηγές. Αρα, συνοψίζουν, «ούτε αφελής Ευρώπη, ούτε φρούριο».
Το δεύτερο πεδίο κριτικής αφορά την άσκηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων του κάθε κράτους – μέλους. Εκεί η συζήτηση είναι πιο περίπλοκη. Και ξεκινά από το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Συνοριοφυλακή και Ακτοφυλακή θα ελέγχει το εάν εφαρμόζονται τα πρωτόκολλα της ΕΕ για τη διαχείριση των συνόρων σε όλα τα εξωτερικά σύνορα. Εάν εντοπίζει ελλείψεις, θα είναι σε θέση να παρέμβει για να διασφαλίσει πως θα αναληφθεί δράση επιτόπου. Αυτό το σημείο είναι και το πιο κρίσιμο: ο οργανισμός θα έχει τη δυνατότητα να παρέμβει ακόμη κι απουσία αίτησης για βοήθεια από το ενδιαφερόμενο κράτος. Η εντολή που έχει η νέα δομή περιλαμβάνει και την πιθανότητα επέμβασης είτε έπειτα από αίτηση ενός κράτους – μέλους είτε ύστερα από απόφαση του Συμβουλίου Υπουργών, εάν κρίνει ότι ένα κράτος – μέλος δεν είναι σε θέση να δράσει για να διαφυλάξει τα εξωτερικά σύνορα. Ενας ακόμη νεωτερισμός προβλέπει πως εάν μια χώρα αμελεί τη φύλαξη των εξωτερικών της συνόρων (κανείς δεν το ομολογεί δημοσίως, αλλά όλοι «βλέπουν» την περίπτωση της Ελλάδας το καλοκαίρι του 2015) τότε οι υπόλοιπες χώρες θα έχουν λόγο να καταργούν την ελεύθερη κίνηση που προβλέπει η Συνθήκη Σένγκεν με τη χώρα αυτή.
Τον έλεγχο κρατά η Τουρκία
Η δημιουργία του νέου οργανισμού είναι ένα σημαντικό βήμα στην αντιμετώπιση του Προσφυγικού. Κυβερνητικά στελέχη πάντως που συνομίλησαν με «ΤΑ ΝΕΑ» εξακολουθούν να υποστηρίζουν πως σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, τον έλεγχο των μεταναστευτικών ροών τον κρατά η Τουρκία. Και τρέμουν το ενδεχόμενο η γειτονική χώρα να αθετήσει τη συμφωνία που έχει υπογράψει με την Ευρωπαϊκή Ενωση. Σε μια τέτοια περίπτωση καμία νέα δύναμη και κανένας φορέας δεν θα είναι σε θέση να διαχειριστεί τον αριθμό των προσφύγων που μπορεί να επιδιώξουν και πάλι να διασχίσουν το Αιγαίο. Θα οδηγηθούμε έτσι εκ νέου στο ίδιο αδιέξοδο: η Ευρώπη δεν θα μπορεί πολιτικά να σηκώσει άλλες προσφυγικές ροές, ενώ η Τουρκία θα απολέσει δισεκατομμύρια ευρώ από τις ευρωπαϊκές χρηματοδοτικές ροές. Αυτή η ισορροπία τρόμου μεταξύ Ευρώπης και Τουρκίας είναι όμως που κρατά τη Συμφωνία ζωντανή. Σχολιάζοντας το θέμα, πηγές της Κομισιόν υποστηρίζουν ότι υπάρχουν αμοιβαία κίνητρα και στις δυο πλευρές, ώστε η συμφωνία να εφαρμόζεται. Και πως κανένας στην Ευρώπη –πέραν ίσως κάποιων ακραίων –δεν επιθυμεί την ανατροπή αυτής της συμφωνίας. Σε ένα πράγμα συμφωνούν πάντως τόσο οι κοινοτικές όσο και οι κυβερνητικές πηγές. Το γεγονός ότι ο Ερντογάν επικράτησε μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του καλοκαιριού, είναι ένα ευτύχημα για την Ελλάδα και την Ευρώπη. Γιατί αν είχαν επικρατήσει οι πραξικοπηματίες, είναι πολύ πιθανό ότι θα είχαν δημιουργήσει ένα σκηνικό έντασης και χάους. Το πρώτο πεδίο εξαγωγής αυτής της κρίσης θα ήταν πιθανότατα το Αιγαίο.
