Εκατό χρόνια συμπληρώνονται τον ερχόμενο Απρίλιο από το πιο σημαντικό ταξίδι με τρένο στην Ιστορία. Ο Βλαντίμιρ Λένιν, ο μπολσεβίκος επαναστάτης και μετέπειτα ιδρυτής του σοβιετικού κράτους, ταξίδεψε από τη Ζυρίχη μέσω Γερμανίας στην Αγία Πετρούπολη, ένα ταξίδι που διοργάνωσε το Βερολίνο προκειμένου να αποσταθεροποιήσει τη Ρωσία και να κερδίσει τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κι επειδή η «εικονική ιστορία» είναι της μόδας, πολλοί ιστορικοί αναρωτιούνται τι θα είχε συμβεί αν τα πράγματα δεν είχαν εκτυλιχθεί όπως εκτυλίχθηκαν. Αν η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν είχε πετύχει, πώς θα ήταν άραγε ο κόσμος σήμερα;
Από το ταξίδι του Λένιν και την κατάληψη της εξουσίας από τους μπολσεβίκους που ακολούθησε τον Οκτώβριο του 1917 (Νοέμβριος με το δυτικό ημερολόγιο, που η Ρωσία υιοθέτησε το 1918) προέκυψαν τα πιο σημαντικά στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα του 20ού αιώνα. «Η Επανάσταση έφερε στην εξουσία τον ολοκληρωτικό κομμουνισμό που τελικά κυβέρνησε το 1/3 της ανθρωπότητας, προκάλεσε την άνοδο του ναζισμού στη δεκαετία του 1930 και έτσι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και δημιούργησε τον μεγάλο ανταγωνιστή της Δύσης στον 40ετή Ψυχρό Πόλεμο» γράφει ο Τόνι Μπρέντον στην εισαγωγή του στο βιβλίο «Ιστορικά αναπόφευκτο;». Το βιβλίο του Μπρέντον αποτελεί μια συλλογή πολύ ενδιαφερόντων άρθρων από τους Ορλάντο Φίτζες, Κατριόνα Κέλι, Ντομινίκ Λιβέν, Εβαν Μόουντσλι και άλλους σημαντικούς ιστορικούς, ειδικούς στην περίοδο του τέλους του τσαρισμού, της Επανάστασης, του εμφυλίου πολέμου και των πρώτων σοβιετικών χρόνων.
Στον αιώνα που ακολούθησε το 1917, οι εξηγήσεις των ιστορικών για τη Ρωσική Επανάσταση έχουν υποστεί μεγάλες αλλαγές, παρατηρεί ο Τόνι Μπάρμπερ στους «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς». Επηρεασμένοι από αντικομμουνιστές πολιτικούς και ακαδημαϊκούς που διέφυγαν από τη Ρωσία μετά το 1917, από την αποστροφή τους προς τον σταλινισμό και από το κλίμα του Ψυχρού Πολέμου, οι δυτικοί ιστορικοί τείνουν να προσεγγίζουν την Επανάσταση των μπολσεβίκων ως ένα παράνομο πραξικόπημα μιας φανατικής σέκτας που δεν είχε λαϊκή υποστήριξη. Αν κάποιος αφαιρέσει τον Λένιν και τους μπολσεβίκους από την Ιστορία, σύμφωνα με αυτόν τον ισχυρισμό, τότε τα όσα δημιουργήθηκαν από την εξέγερση του Φεβρουαρίου 1917 –και οδήγησαν στην ανατροπή του τσάρου Νικολάου Β’ –δεν θα είχαν καταρρεύσει σταδιακά και ίσως μάλιστα είχαν εξελιχθεί σε μια συνταγματική δημοκρατία.
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 άρχισαν να εμφανίζονται πιο σφαιρικές προσεγγίσεις για το 1917.
Οι ιστορικοί έστρεψαν την προσοχή τους στις βαθιά ριζωμένες κοινωνικές ανισότητες στις ρωσικές πόλεις και στην επαρχία που αποτέλεσαν τη βάση για τις δύο επαναστάσεις του 1917. Εξηγούσαν ότι οι μπολσεβίκοι, αν και ήταν σχεδόν αφανείς στην πολιτική σκηνή στην αρχή εκείνης της χρονιάς, είχαν βάση στα εργοστάσια της Αγίας Πετρούπολης και της Μόσχας. Η υποστήριξη προς αυτούς αυξήθηκε τάχιστα τους μήνες μέχρι τον Οκτώβριο. Οσο για τον Λένιν, εκείνος καλύτερα από όλους τους άλλους πολιτικούς παράγοντες το 1917 κατανοούσε την επιθυμία των μαζών για «ειρήνη, ψωμί και γη» –να τερματισθεί ο καταστροφικός πόλεμος εναντίον της Γερμανίας, να αποτραπεί ο λιμός και να εκδιωχθούν οι τσιφλικάδες. Οι αγρότες ήταν η μεγαλύτερη κοινωνική ομάδα της Ρωσίας και όσοι υπηρετούσαν ως κληρωτοί στις στρατιωτικές φυλακές της Αγίας Πετρούπολης χαιρέτισαν την υπόσχεση των μπολσεβίκων να τους μοιραστούν κτήματα.
Μετά την κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού το 1991, το άνοιγμα των επί πολλά χρόνια απόρρητων αρχείων καταγράφει τη συμπεριφορά του Λένιν, ιδιαίτερα στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, υπό ένα εντελώς διαφορετικό φως. Τα αιμοδιψή ένστικτά του, που ισοδυναμούν με ένα είδος κρατικού γκανγκστερισμού, φαίνονται σε διάφορα ντοκουμέντα που μέχρι τώρα τα αγνοούσαμε. Γράφει ο Λένιν τον Αύγουστο του 1918 σε συντρόφους του στην πόλη Πέντσα της Κεντρικής Ρωσίας: «Κρεμάστε (κρεμάστε ώστε να δει ο κόσμος) τουλάχιστον 100 γνωστούς κουλάκους, πλούσιους, βδέλλες. Πάρτε τους όλο το στάρι. Ορίστε ομήρους. Κάντε το με τέτοιο τρόπο ώστε για εκατοντάδες βέρστια (χιλιόμετρα) μακριά οι άνθρωποι να βλέπουν, να τρέμουν, να γνωρίζουν. Τηλεγραφήστε μου ότι το λάβατε και το εκτελέσατε».
Στο βιβλίο της «Ο Λένιν στο τρένο» η Κάθριν Μέριντεϊλ παρατηρεί ότι το συγκεκριμένο τρένο με το οποίο έστειλαν οι Γερμανοί τον Λένιν στη Ρωσία δεν χρησιμοποιούνταν για μεταφορά ζώων, όπως υπονόησε ο Τσόρτσιλ, ούτε ήταν σφραγισμένο, όπως είχε ειπωθεί. Ο Λένιν και οι περισσότεροι από 30 σύντροφοί του κατέλυσαν σε τρία κουπέ της δεύτερης θέσης και πέντε της τρίτης, κατανάλωναν μπίρα και σάντουιτς, τραγουδούσαν και κάπνιζαν στους διαδρόμους, τουλάχιστον έως ότου ο μπολσεβίκος ηγέτης –που απεχθανόταν αυτήν τη συνήθεια –έβαλε τις φωνές στους καπνιστές και τους έστειλε να κάνουν τσιγάρο μόνο στις τουαλέτες.
Επειτα από τρεις ημέρες ταξιδιού που τον μετέφερε από τη γερμανική ακτή στη Βαλτική, μέχρι τα σύνορα Σουηδίας – Φινλανδίας κάτω από τον Αρκτικό Κύκλο και κατόπιν μέσω Φινλανδίας στη Ρωσία, ο Λένιν έφθασε στην Αγία Πετρούπολη. Ενοχλημένος από μια τελετή υποδοχής «με αστικά κατάλοιπα» από τους υποστηρικτές του, ο Λένιν δεν έχασε χρόνο και μίλησε παθιασμένα ανεβασμένος στις σκάλες ενός βαγονιού: «Ο πειρατικός ιμπεριαλιστικός πόλεμος είναι η αρχή του εμφυλίου πολέμου σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ζήτω η παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση!».
Η Μέριντεϊλ σκιαγραφεί μια εμμονική, αδιάλλακτη, σχεδόν πουριτανική προσωπικότητα. Πριν φύγει για τη Ζυρίχη, ο Λένιν «έφτιαξε σχεδόν μανιακά τις στοίβες με τα βιβλία, έξυσε τα μολύβια. Τίποτα δεν μπορούσε να τον αποσπάσει από τις ασχολίες αυτές». Τα γραπτά του Λένιν γεμάτα εκφράσεις της αργκό και προσβολές συχνά ήταν «πολύ περίπλοκα». Ο Γιούλι Μάρτοφ, παλιός φίλος του Λένιν, μαρξιστής, με τον οποίο κάποια στιγμή μάλωσαν, κατηγορεί τον μπολσεβίκο ηγέτη το 1904 για «μικροπρέπεια, συχνά χωρίς νόημα, προσωπική κακία, απίστευτο ναρκισσισμό και τυφλό θυμό».
Οταν κατέβηκε από το τρένο, ο Λένιν επέδειξε την απόλυτη άρνησή του για συμβιβασμό τόσο με την προσωρινή κυβέρνηση που ανέλαβε την εξουσία τον Φεβρουάριο όσο και με άλλους σοσιαλιστές. Η εξουσία της κυβέρνησης διαβρώθηκε και οι προοπτικές ενός επιτυχημένου πραξικοπήματος αυξήθηκαν. Ενας ενθουσιασμένος μυστικός πράκτορας από τη γερμανική πρεσβεία στη Στοκχόλμη μετέδωσε στο Βερολίνο: «Είσοδος Λένιν στη Ρωσία επιτυχής. Εργάζεται ακριβώς όπως επιθυμούμε».Στο βιβλίο του «Καμπές της Ρωσικής Επανάστασης» ο Τόνι Μπρέντον εξετάζει πώς θα είχαν καταλήξει τα πράγματα εάν κάποιες στιγμές της ρωσικής ιστορίας είχαν εξελιχθεί αλλιώς. Τι θα είχε γίνει, για παράδειγμα, εάν τον Ιούλιο του 1917, μόλις τρεις μήνες πριν από τη νίκη των μπολσεβίκων, ο Λένιν δεν είχε επιστρέψει από την Ελβετία για να ξεσηκώσει τον κόσμο; Τρία χρόνια πολέμου και εσωτερικής αναταραχής είχαν διαλύσει τον κοινωνικό ιστό της Ρωσίας τόσο πολύ ώστε οι όποιες προοπτικές πολιτικής σταθερότητας ήταν αδιανόητες. «Χωρίς μια δεσπόζουσα προσωπικότητα όπως ο Λένιν για να διοχετεύσει το αντιπολεμικό αίσθημα στην πιο μηδενιστική κατεύθυνση, είναι εύκολο να φανταστούμε μια λιγότερο καταστροφική πορεία το 1917».
Πολλοί ερευνητές δεν εκτιμούν την «εικονική ιστορία», δηλαδή το τι θα είχε γίνει εάν… Ομως σε αυτή την περίπτωση οι εναλλακτικές έχουν ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, ο Σάιμον Ντίξον αναρωτιέται εάν η δολοφονία το 1911 του Πιοτρ Στολίπιν, του μεταρρυθμιστή πρωθυπουργού του τσάρου, στέρησε από τη Ρωσία την πιθανότητα μιας μακρόχρονης ευημερίας και ελευθερίας που θα είχαν επιτευχθεί με πιο ειρηνικό τρόπο. Οχι, είναι η απάντηση, κυρίως επειδή «το πολιτικό κεφάλαιο του Στολίπιν είχε εξαντληθεί πολύ πριν από τη δολοφονία του».
Αντίθετα, ο Ορλάντο Φίτζες μελετά τα γεγονότα της νύχτας της 24ης Οκτωβρίου 1917, της παραμονής της εξέγερσης των μπολσεβίκων, και πιστεύει ότι η Ιστορία θα μπορούσε να έχει εξελιχθεί διαφορετικά. Ο Λένιν, μεταμφιεσμένος με περούκα, ξεκίνησε για το Ινστιτούτο Σμόλνι, όπου βρίσκονταν τα κεντρικά γραφεία του σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης, σχεδιάζοντας να πείσει τους συντρόφους του να καταλάβουν την εξουσία την επόμενη μέρα. Καθώς προχωρούσε μέσα στην πόλη, η αστυνομία τον σταμάτησε. Εάν τον είχαν αναγνωρίσει, χωρίς αμφιβολία θα τον είχαν συλλάβει. Ομως τον θεώρησαν έναν ακίνδυνο μεθύστακα.
«Εάν είχε συλληφθεί ο Λένιν, μπορούμε να είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι οι μπολσεβίκοι δεν θα είχαν ξεκινήσει την Επανάσταση στις 25 Οκτωβρίου» γράφει ο Φίτζες. «Θα είχε σχηματισθεί κυβέρνηση από όλα τα κόμματα στο σοβιέτ. Οι δεξιές στρατιωτικές δυνάμεις θα είχαν αντιταχθεί στην εξουσία των σοβιέτ. Οχι όμως για πολύ: οι σοβιετικές δυνάμεις θα ήταν πολύ ισχυρές. Δεν θα υπήρχαν οι στρατιωτικές συγκρούσεις στην τεράστια κλίμακα του εμφυλίου πολέμου που ξέσπασε στη Ρωσία τα τέσσερα χρόνια μετά τον Οκτώβριο του 1917 –ένας εμφύλιος πόλεμος που διαμόρφωσε τη βίαιη κουλτούρα του σοβιετικού καθεστώτος υπό τον Λένιν και τον Στάλιν».
Η Ελεν Ράπαπορτ στο βιβλίο της «Παγιδευμένη στην Επανάσταση» μεταφέρει την πλήρη αναρχία της Επανάστασης του Φεβρουαρίου, μελετώντας τα ρωσικά αρχεία στο Πανεπιστήμιο του Λιντς. «Ξέρω ένα μέρος όπου 30-40 αστυφύλακες σπρώχθηκαν χωρίς δεύτερη κουβέντα σε μια τρύπα στον πάγο –πνίγηκαν σαν ποντίκια» γράφει ο Τζόσεφ Κλερ, πάστορας της αμερικανικής εκκλησίας στην Αγία Πετρούπολη.
Το τι συνέβη μετά το 1917 είναι μια άλλη ιστορία. Οπως παρατηρεί ο Τόνι Μπάρμπερ, λίγο πριν από την 100ή επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης «θα πρέπει να θυμόμαστε ότι το μπολσεβικικό πραξικόπημα, αντί να σταθεροποιήσει τη Ρωσία, ήταν μέρος μιας καταστροφικής ροής γεγονότων που συνεχίστηκαν επί πολλά χρόνια». Και συμφωνεί με τον Τζόναθαν Σμιλ, ο οποίος στο βιβλίο του «Δέκα χρόνια που συγκλόνισαν τον κόσμο» γράφει: «Αναμφίβολα, η Επανάσταση των μπολσεβίκων ήταν ο μεγαλύτερος κατακλυσμός που έπληξε τη Ρωσία μετά το 1237-40, όταν οι Μογγόλοι κατέλαβαν τη χώρα».
Από το 1916 έως το 1926 εκατομμύρια έχασαν τη ζωή τους σε αιματηρές συγκρούσεις που δεν περιορίστηκαν μόνο στη Ρωσία αλλά επεκτάθηκαν από την Πολωνία και την Ουκρανία έως την Κεντρική Ασία. Οποιαδήποτε ελπίδα, γράφει ο Μπάρμπερ, επιστροφής σε πιο φιλελεύθερη πολιτική ζωή εξαφανίστηκε όταν οι μπολσεβίκοι κατέστειλαν την εξέγερση των ναυτώνς της Κροστάνδης τον Μάρτιο του 1921, σκοτώνοντας χιλιάδες. Η Οκτωβριανή Επανάσταση και ο αγώνας των μπολσεβίκων να παραμείνουν στην εξουσία έσπειραν τους σπόρους της δικτατορίας του κομμουνιστικού κόμματος, της δηλητηριώδους επίθεσης του Στάλιν στους αγρότες και των μαζικών πολιτικών διωγμών της δεκαετίας του 1930. Η σκιά του 1917 πέφτει ακόμα βαριά πάνω από τη Ρωσία.
