Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από την έκδοση του «Ζ» –το βιβλίο είχε βγει στα βιβλιοπωλεία το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Νοεμβρίου του 1966. Για να τιμηθεί η επέτειος, οι εκδόσεις Gutenberg το κυκλοφόρησαν συνοδεύοντας το κείμενο με ένα πολύ ενδιαφέρον επίμετρο πενήντα σελίδων της ομότιμης καθηγήτριας Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Γεωργίας Φαρίνου-Μαλαματάρη. Ταυτόχρονα, και ανεξάρτητα από όλα αυτά, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Οδός Πανός το βιβλίο «Τα αμαρτύρητα» του εξ Αυστραλίας συγγραφέα Γιάννη Βασιλακάκου (έχει κάνει ανάλογο βιβλίο και για τον Χρήστο Τσιόλκα), ο οποίος επιχειρεί ένα σχεδίασμα βιογραφίας του Βασίλη Βασιλικού βασισμένης σε μια εκτενή συνέντευξη διάρκειας μιάμισης ημέρας που του είχε πάρει το 2003. Το βιβλίο περιέχει και πλούσιο φωτογραφικό υλικό.
Το «Ζ» είχε μια καταπληκτική πορεία διεθνώς χάρη και στην ομώνυμη ταινία, βέβαια, του Κώστα Γαβρά που τιμήθηκε με Οσκαρ. Εκανε μεγάλες πωλήσεις τόσο στη Γαλλία όσο και στις ΗΠΑ, ενώ έχει μεταφραστεί συνολικά σε 22 γλώσσες, με πιο πρόσφατη τη μετάφρασή του στα σουαχίλι!
Από την ελληνική αγορά, πάντως, ο συγγραφέας Βασίλης Βασιλικός αποκόμισε λίγα σχετικά, παρά το γεγονός ότι το βιβλίο αυτό βρίσκεται σχεδόν σε κάθε σπίτι. Το γιατί μας το εξήγησε ο ίδιος σε συνάντησή μας προ ημερών στην έδρα της Εταιρείας για το Κτίριο της Οπερας και της Ακαδημίας Λυρικής Τέχνης Μαρίας Κάλλας, όπου η σύζυγος του Βασίλη Βασιλικού, η υψίφωνος Βάσω Παπαντωνίου, εξακολουθεί να εργάζεται για την προώθηση της ιδέας δημιουργίας μιας Ακαδημίας Λυρικής Τέχνης. Πρέπει δε να λάβουμε υπόψη μας ότι ελάχιστους μήνες μετά την έκδοση του βιβλίου εγκαθιδρύθηκε η δικτατορία, στη διάρκεια της οποίας (το 1969) βγήκε και η ταινία, χωρίς βέβαια να μπορεί να προβληθεί στην Ελλάδα.
«Το βιβλίο είχε απαγορευθεί την εποχή ακριβώς που είχε τεράστια ζήτηση» λέει ο Βασίλης Βασιλικός στο «Βιβλιοδρόμιο». «Σε μεταγενέστερη εποχή διασταυρώθηκα μια μέρα με κάποιον που, αφού μου συστήθηκε και ανταλλάξαμε λίγες κουβέντες, μου είπε ότι ήθελε να με προσκαλέσει στην εξοχική του βίλα κάπου στην Αττική. Ο λόγος, μου είπε, ήταν ότι την έχτισε χάρη σε μένα. Πριν να συνέλθω από την έκπληξη, μου εξήγησε ότι ήταν μέλος της επιτροπής λογοκρισίας και κάλυπτε κάποιον έμπορο που πουλούσε το “Z” παράνομα!».
Το βιβλίο, βέβαια, έκανε πολλές επανεκδόσεις. Αρχικά εκδόθηκε στο Θεμέλιο, το 1974 βγήκε από την Πλειάδα του Μιχάλη Μεϊμάρη, μετά από τον Δομικό, το 1985 από τις εκδόσεις Οκτώμισι που είχε ιδρύσει ο ίδιος ο συγγραφέας, αργότερα από τον Λιβάνη, τελευταία από τη Διόπτρα και τώρα από τον Gutenberg. Ενδιάμεσα, το 1976-77, ο Βασίλης Βασιλικός, «απηυδημένος», όπως λέει, «από τους έλληνες εκδότες», είχε δώσει έξι βιβλία του, μεταξύ αυτών και το «Ζ», στον έμπορο Λαδιά ο οποίος τα πουλούσε με το κιλό! «Ηταν πιο φτηνά, αρκεί να έπαιρνες τρία κιλά. Εγώ συχνά παρακολουθούσα τι γινόταν. Ο Λαδιάς είχε απλωμένα 2.000 βιβλία και υπήρχαν κάποιοι, τι σέχτα ήταν δεν το ανακάλυψα ποτέ, που έρχονταν και ξεδιάλεγαν τα έξι δικά μου. Επειδή όμως τα έξι αυτά ζύγιζαν 2,7 κιλά, τους έδινα κρυφά και ένα άλλο που είχα γράψει για τον Τσε, που ζύγιζε 320 γραμμάρια!».
Το «Ζ» γράφτηκε σε μεγάλο βαθμό χάρη σε μια μεγάλη προσωπικότητα της αριστερής διανόησης, τον εκδότη του Θεμέλιου Μίμη Δεσποτίδη –στη μνήμη του οποίου ο Βασίλης Βασιλικός αφιερώνει την έκδοση του Gutenberg. Η γνωριμία του Βασιλικού με τον Δεσποτίδη χρονολογούνταν από το 1961, όταν ο συγγραφέας ανέβηκε τα σκαλιά της «Επιθεώρησης Τέχνης» για να αφήσει ένα αντίτυπο του «Φύλλου» για τον κριτικό βιβλίου του περιοδικού, το οποίο είχε μόλις εκδώσει ιδίοις αναλώμασι. «Ανέβηκα τα σκαλιά μέχρι το τελευταίο πάτωμα όπου βρίσκονταν τα γραφεία του περιοδικού, ήταν νύχτα και ο Δεσποτίδης καθόταν μόνος του. Τα μάτια του ήταν φωτεινά, είχαν κάτι που σε μαγνήτιζε. Και δεν μιλούσε ποτέ για το παρελθόν του. Εγώ ήμουν σε μια καμπή, είχα μόλις γυρίσει από την Αμερική όπου γνώρισα τον γυμνό καπιταλισμό. Και πίστεψα μέσω του ανθρώπου στη φιλοσοφία που τον διέπνεε. Το 1962 είχα κερδίσει το Βραβείο των 12 και με καλεί ο Γ.Π. Σαββίδης να γράψω στον “Ταχυδρόμο”. Εγραψα ένα άρθρο που λεγόταν “Η χώρα που δεν μας χωράει” και ο Σαββίδης, για να με στηρίξει, έβαλε τον Σκαλιώρα και τον Μπουσμπουρέλη να απαντήσουν ανοίγοντας διάλογο. Συνέχισα να γράφω για τον “Ταχυδρόμο” και ο Δεσποτίδης μου έδινε ιδέες για θέματα –ευτυχώς τα κείμενα αυτά έχουν συγκεντρωθεί στον τόμο “Εκτός των τειχών”. Οταν έγινε η δολοφονία του Λαμπράκη, ο Δεσποτίδης με είδε στου Φλόκα –σύχναζα εκεί με Χατζιδάκι, Γκάτσο, Ελύτη κ.λπ. –και μου λέει: “Τι κάνεις εσύ εδώ; Εσύ έπρεπε να είσαι στη Θεσσαλονίκη”. Εγώ διάβαζα ήδη τα ρεπορτάζ του Ρωμαίου, του Βούλτεψη, του Μπέρτσου και επειδή ήξερα τα μέρη αυτά, έμενα εκεί πριν, αναρωτιόμουν πώς είναι δυνατόν να ήταν τραμπούκοι οι μεροκαματιάρηδες της αγοράς Μοδιάνο. Ερχεται λοιπόν ο Δεσποτίδης και μου αφήνει δέκα κούτες προανακριτικό υλικό. Το έγραψε και ο Σαρτζετάκης –“Δεν ξέρω πώς έφτασαν σε μένα”» λέει ο Βασίλης Βασιλικός δείχνοντας χαρακτηριστικά με τα χέρια του τον εαυτό του. Ενιωθε όμως μεγάλη πίεση από την επιμονή του Δεσποτίδη και η πρώτη του απόπειρα, το «Ημερολόγιο του Ζ», ήταν απλώς μια περιγραφή του γιατί δεν μπορούσε να γράψει το βιβλίο. «Πολλοί έγραψαν για τη σχέση του “Ζ” με το “Εν ψυχρώ” του Τρούμαν Καπότε. Τα δύο βιβλία όμως δεν έχουν πραγματική σχέση, απλώς η ανάγνωση από μέρους μου του “Εν Ψυχρώ” ξεκλείδωσε κάτι μέσα μου και το βιβλίο μού βγήκε σχεδόν εύκολα».
Στην πρώτη μορφή του το βιβλίο λεγόταν «Ο Λαμπράκης ζει» και είχε τα πραγματικά ονόματα των πρωταγωνιστών. «Ο Παναγιώτης Μουλλάς, που διάβαζε πάντα πρώτος τα βιβλία μου πριν εκδοθούν, μου είπε: “Ωραίο βιβλίο αλλά θα πας φυλακή”. Το είπε γιατί η δίκη ήταν σε εξέλιξη. Τα άλλαξα και βάζοντας ονόματα δήθεν προϊστορικών ζώων –π.χ. ο Μήτσου έγινε Μαστοδοντόσαυρος –εφηύρα άθελά μου πρόωρα το Τζουράσικ Παρκ. Οσο για τον τίτλο, διάβασα στην εφημερίδα ότι ένας κηπουρός συνελήφθη γιατί φύτεψε πανσέδες που σχημάτιζαν το γράμμα Ζ (χωρίς πρόθεση, όπως αποδείχθηκε). Αυτό μου έδωσε την ιδέα. Ώς τότε το “Ζει” για τον Λαμπράκη λεγόταν αλλά ολόκληρο» εξηγεί ο Βασίλης Βασιλικός.
Αμερική και Ελλάδα
Ο Τραμπ, τα ντιμπέιτ και η γκρίζα μάζα
Ο Βασίλης Βασιλικός σπούδαζε τηλεόραση στις ΗΠΑ όταν έγιναν τα πρώτα ντιμπέιτ της αμερικανικής πολιτικής ιστορίας ανάμεσα σε Νίξον και Κένεντι. «Μας είπαν στη σχολή να τα δούμε και να γράψουμε γι’ αυτά γιατί από τότε και στο εξής θα τερματίζονταν τα μπαλκόνια. Παρακολούθησα τα τέσσερα ντιμπέιτ. Ο ανώνυμος Κένεντι ξεκίνησε μουδιασμένα, αλλά σταδιακά ανέβαινε. Στο τέταρτο στρίμωξε τον Νίξον στο θέμα της Ταϊβάν. Νόμιζα ότι αυτό ήταν η χαριστική βολή, αλλά έκανα λάθος. Τη νίκη του Κένεντι τη χάρισε ο μακιγέρ. Που μετά παραπέμφθηκε σε δίκη και ομολόγησε ότι συνειδητά είχε κάνει στον Νίξον δύο ρυτίδες παραπάνω κάτω από τα μάτια του. Ο Κένεντι κέρδισε με 300.000 ψήφους διαφορά. Ξαναβρέθηκα στην Αμερική στην αναμέτρηση Ρίγκαν – Κάρτερ. Τα ντιμπέιτ ήταν λιγότερα και ο Κάρτερ έδειχνε σαν κέρινη φιγούρα. Κάποια στιγμή ρωτάει κάτι ο δημοσιογράφος τον Ρίγκαν. Αυτός λέει: “Χθες ήμουν στο Μπρονξ και ένα γεροντάκι με ρωτάει: Is there hope?”. Ο Ρίγκαν, που ως ηθοποιός ήξερε ποια κάμερα τον παίρνει, δάκρυσε από το μάτι που τραβούσε η κάμερα. Δεν ήταν η συμπάθειά μου η Κλίντον. Αλλά βλέποντας τον Τραμπ πώς λειτουργεί στην τηλεόραση, φοβόμουν πολύ για το πώς επηρεάζει την γκρίζα μάζα που δεν πιάνει καμία δημοσκόπηση. Ονειρο όλων μας βέβαια ήταν ο Σάντερς. Αλλά αυτός είχε κάτι που απευθυνόταν στην γκρίζα ανεντόπιστη μάζα».
Ως προς την ελληνική κρίση, ο Βασίλης Βασιλικός διευκρινίζει μεν «ότι εμείς είμαστε οι πρώτοι που φταίμε», θεωρεί όμως ότι οι βαθύτερες αιτίες βρίσκονται αλλού. «Το χαρακτηριστικό των τελευταίων μηνών είναι ότι αρχίζουμε και μαθαίνουμε ποιος φταίει. Τα πρώτα χρόνια της κρίσης ο εχθρός δεν είχε πρόσωπο. Παλιά ξέραμε ότι κάθε κρίση έχει ένα τέλος. Είτε επρόκειτο για πόλεμο είτε για εμφύλιο ή δικτατορία. Ξέραμε ότι αυτά κάποτε τελειώνουν γιατί οι πρωταγωνιστές δεν είναι αθάνατοι. Εδώ δεν ξέραμε. Είναι οι οίκοι αξιολόγησης; Και ποιοι είναι αυτοί; Πού εδρεύουν; Τώρα ξέρουμε ότι για να υπάρχει κοινό νόμισμα πρέπει να υπάρχει και παράλληλο δίχτυ προστασίας. Που δεν το είχε το ευρώ, όπως συνέβαινε με τους new dealers και το Μπρέτον Γουντς. Στην περίπτωση του ευρώ κάποιοι αποφάσισαν τα πλεονάσματα της ευρωπαϊκής ανασυγκρότησης να πάνε στις αμερικανικές τράπεζες. Τώρα πια ξέρουμε το πρόβλημα, αλλά δεν βλέπουμε το τέλος. Σκέφτομαι ότι οι πολιτικοί θα έπρεπε να συμφωνήσουν σε μια κυβέρνηση εθνικής σωτηρίας. Εχουμε λιώσει όλοι. Το πράγμα δεν είναι πια αστείο. Αλλη λιτότητα δεν βγαίνει».
INFO
Το «Ζ» των εκδόσεων Gutenberg θα παρουσιαστεί την Τετάρτη 23 Νοεμβρίου, στις 19.00, στην αίθουσα εκδηλώσεων της ΕΣΗΕΑ (Ακαδημίας 20). Θα μιλήσουν οι Θανάσης Αγάθος, Εφη Θεοδώρου, Γιώργος Ρωμαίος, Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη. Θα προβληθεί βιντεοσκοπημένη ομιλία του Κώστα Γαβρά. Χαιρετισμό θα απευθύνει ο Μίκης Θεοδωράκης.
Βασίλης Βασιλικός
Ζ
Φανταστικό ντοκιμαντέρ
ενός εγκλήματος
Εκδ. Gutenberg, 2016, σελ. 595
Τιμή: 20 ευρώ
Γιάννης Βασιλακάκος
Τα αμαρτύρητα
Σχέδιο βιογραφίας του Βασίλη Βασιλικού
Εκδ. Οδός Πανός, 2016, σελ. 198
Τιμή: 16 ευρώ
Αναζήτηση
