Στις 8 Νοεμβρίου και ενώ ο Ντόναλντ Τραμπ επισφράγιζε τη σοκαριστική νίκη του στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ, μια εκδήλωση στις Βρυξέλλες τιμούσε την κληρονομιά του Βάτσλαβ Χάβελ, πρώτου προέδρου της μετακομμουνιστικής Τσεχοσλοβακίας (και στη συνέχεια της Δημοκρατίας της Τσεχίας). Καθώς ο κόσμος εισέρχεται στην εποχή του Τραμπ, η κληρονομιά αυτή δεν θα μπορούσε να είναι πιο σημαντική –ειδικά για την Ευρώπη.
Είναι δύσκολο να φανταστούμε δύο προσωπικότητες πιο διαφορετικές από τον Χάβελ και τον Τραμπ. Ο πρώτος ήταν ένας καλλιτέχνης και διανοούμενος που αγωνίστηκε σε ολόκληρη τη ζωή του για την αλήθεια. Ο δεύτερος είναι ένας νάρκισσος εμποράκος που κατέλαβε την εξουσία εκμεταλλευόμενος τα χαμηλότερα ένστικτα του κόσμου.
Οι αξίες του Χάβελ έχουν πολλά κοινά με εκείνες που θεμελίωσαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τον ελεύθερο κόσμο, ένας κόσμος που έφερε μια άνευ προηγουμένου ειρήνη και ευημερία. Από την εκλογή του Τραμπ συνάγεται ότι οι ΗΠΑ δεν υπερασπίζονται πια εκείνες τις αξίες. Και πολύ περισσότερο, παύουν να διαδραματίζουν τον μεταπολεμικό ρόλο τους στη διατήρηση της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης.
Το στρατηγικό κενό που προκύπτει δημιουργεί μια ευκαιρία –στην πραγματικότητα, μια απέλπιδα ευκαιρία –για να αναλάβει κάποιος άλλος παγκόσμιος παίκτης το τιμόνι της ηγεσίας. Η Ευρωπαϊκή Ενωση που περισσότερο από κάθε άλλο παγκόσμιο παίκτη ενσάρκωσε και υλοποίησε τα ιδανικά και τις αρχές της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης, θα έπρεπε να αναλάβει αυτόν τον ρόλο. Το πρόβλημα είναι, τουλάχιστον προς το παρόν, ότι δεν μπορεί να παίξει έναν τέτοιο ρόλο.
Η ΕΕ συνέβαλε τα μέγιστα στη φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη, από τη στάση της στο θέμα της κλιματικής αλλαγής έως την πλήρωση μιας λειτουργικής συμφωνίας για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Παρ’ όλα αυτά, δεν επέδειξε ηγετικές ικανότητες. Αρκεί να θυμηθεί κανείς τη δραματική Διάσκεψη για το κλίμα που συγκλήθηκε στην Κοπεγχάγη το 2009, την αδέξια επέμβαση στη Λιβύη ή την ακόμη πιο επώδυνη αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης που βρίσκεται σε εξέλιξη.
Με λίγα λόγια, παρότι η Ευρώπη ήταν σταθερός παίκτης της ομάδας, ποτέ δεν έγινε καλός αρχηγός. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχει χαθεί κάθε ελπίδα. Για να δώσουμε ένα παράδειγμα, η ανάδυση της ΕΕ σε πόλο της παγκόσμιας εξουσίας ήταν ένας από τους στόχους της –τόσο παρεξηγημένης –πολιτικής ασφάλειας, στην οποία η ενωμένη Ευρώπη είχε καταλήξει το 2003.
Μετά τη νίκη του Τραμπ, η ευρωπαία ύπατη εκπρόσωπός της για την Εξωτερική Πολιτική Φεντερίκα Μογκερίνι είχε δηλώσει ότι η ΕΕ είναι «απαραίτητη δύναμη». Οπως όμως συμβαίνει πολύ συχνά στην Ευρώπη, υπάρχει ένα χάσμα ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη. Η φτωχή συμμετοχή στην έκτακτη Σύνοδο Κορυφής των υπουργών Εξωτερικών της ΕΕ που συγκλήθηκε μετά τις αμερικανικές εκλογές, είναι μια αδρή υπενθύμιση του πόσο μακριά πρέπει να φτάσει η Ευρώπη για να γεμίσει το κενό που προκάλεσε η απόσυρση της Αμερικής του Τραμπ από τις παγκόσμιες ευθύνες της.
Η αλήθεια είναι ότι από την Ευρώπη λείπουν και η προοπτική και το κύρος. Για να γίνεις πόλος εξουσίας χρειάζεσαι μαγνητισμό. Και αυτόν τον εξασφαλίζουν τόσο η στρατιωτική όσο και η ήπια ισχύς. Στις αρχές του 2000, το αποκορύφωμα της διεύρυνσης της ΕΕ, η Ευρώπη ασκούσε αυτή την έλξη. Μπορεί να την ασκούσε ακόμη το 2013 όταν οι νεαροί Ουκρανοί πέθαιναν στο όνομα της δυνάμει σχέσης τους με την ΕΕ. Σήμερα όμως η έλξη αυτή έχει χαθεί.
Ωστόσο η Ευρώπη έχει τα εφόδια για να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στην Ευρώπη. Της λείπουν όμως η αυτοπεποίθηση και η αφοσίωση για να το πετύχει. Ηρθε η στιγμή να αναγνωρίσουμε και να παραδεχτούμε ποια είναι η πραγματική απειλή που αντιμετωπίζει η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη. Μόνο τότε θα μπορέσουμε να βρούμε ποιος είναι ο ρεαλιστικός τρόπος για να διαφυλάξουμε τα συμφέροντά μας και τα ιδανικά μας σε έναν κόσμο γεμάτο προκλήσεις. Αυτό πιστεύω ότι θα ήταν το μήνυμα του Χάβελ σήμερα.
Η Ανα Παλάθιο είναι πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ισπανίας και πρώην αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας. Σήμερα είναι μέλος του ισπανικού Συμβουλίου του Κράτους και επισκέπτρια λέκτορας του Πανεπιστημίου Τζόρτζταουν.
