Οι περισσότεροι τη γνωρίζουν από το «Περσέπολις». Δικαίως εν μέρει: το αυτοβιογραφικό κόμικ για τη ζωή μιας ξύπνιας πιτσιρίκας που μεγαλώνει στο Ιράν της Ισλαμικής Επανάστασης και οι γονείς της τη στέλνουν στη Βιέννη για σπουδές, όχι μόνο απέσπασε διθυραμβικές κριτικές και διακρίσεις, αλλά και μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο κερδίζοντας το βραβείο Fipresci στο Φεστιβάλ των Καννών, δύο Σεζάρ, καθώς και μια υποψηφιότητα για Οσκαρ. Η 46χρονη Μαριάν Σατραπί βέβαια μπορεί να περηφανεύεται και για πολλά άλλα: το κόμικ «Κοτόπουλο με δαμάσκηνα» (μια ιστορία για έναν ιρανό μουσικό που επίσης έγινε ταινία) ή τα «Κεντήματα» (για τρεις γυναίκες διαφορετικών γενεών που συζητάνε για όλα) ήταν ανάλογης αξίας με το δημοφιλέστερο έργο της –στην Ελλάδα κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ηλίβατον σε μετάφραση Γεωργίας Τσάκωνα και Μελίττας Γκουρτσογιάννη. Τα κινηματογραφικά εγχειρήματά της όπως οι «Φωνές» (μια κωμωδία για έναν τύπο που υπακούει στα κακόβουλα κατοικίδιά του), ομοίως. Το μόνο που δεν θέλει η Σατραπί για όλα αυτά είναι τα συγχαρητήρια ότι πέτυχε ως γυναίκα. Συμφωνεί ότι η εποχή μας ρέπει προς τον συντηρητισμό, όχι όμως και να εκτιμάμε τα καλλιτεχνήματα βάσει φύλου. Ακόμα και αν συζητήσεις μαζί της για πολυπολιτισμικότητα ή για δικαιώματα ακριβώς έναν χρόνο μετά το τρομοκρατικό χτύπημα στη Γαλλία, όπου εδώ και χρόνια κατοικεί, η άποψή της δεν θα είναι αυτό που λέμε συνηθισμένη.
Αν και η συνέντευξη θα δημοσιευτεί αργότερα, πώς ήταν το Παρίσι την ημέρα των εκδηλώσεων μνήμης της 13ης Νοεμβρίου 2015; Παρακολουθήσατε κάποια συναυλία ή ομιλία;
Οχι, δεν βγήκα καν από το σπίτι. Ηταν πολύ θλιβερό αυτό που συνέβη και μας άφησε όλους άφωνους. Ανθρωποι έχασαν τη ζωή τους χωρίς να κάνουν τίποτα –πηγαίνοντας απλώς για καφέ ή για να ακούσουν ένα συγκρότημα. Τίποτα ωστόσο δεν αλλάζει με ομιλίες. Νομίζω ότι πρέπει να κοιτάμε μπροστά.
Κι ας χάνεται η ψυχραιμία σε κάθε πλευρά του Ατλαντικού; Ανάμεσα σε άλλα τρομερά, ο Ντόναλντ Τραμπ έχει δηλώσει ότι θα απελάσει εκατομμύρια μετανάστες ή ότι θα απαγορεύσει σε μουσουλμάνους την είσοδο στις ΗΠΑ.
Ολος ο πλανήτης κοντεύει να τρελαθεί. Δείτε το Brexit ή την Ακροδεξιά στην Ευρώπη. Ο Τραμπ είναι ένας καριόλης, αλλά ο κόσμος νομίζει ότι για να έχει τόσα εκατομμύρια, κάτι θα ξέρει. Κι εκείνος λέει ότι θα διώξει μουσουλμάνους και Λατινοαμερικανούς, πράγματα αρχαϊκά: οι διώξεις εκείνων που δεν μας μοιάζουν συνέβαιναν είκοσι χιλιάδες χρόνια πριν. Είναι πολύ ανησυχητικό που το συζητάμε το 2016.
Μήπως επειδή είναι άλλο ένα έτος έξαρσης του Μεταναστευτικού αλλά και της παράνοιας που ενίοτε το συνοδεύει;
Δεν καταλαβαίνω γιατί χρησιμοποιούμε τη λέξη μετανάστες. Είναι κάτι που λέμε για τα πουλιά. Οι άνθρωποι είναι πολιτικοί πρόσφυγες. Εγώ άφησα τη χώρα μου επειδή ήταν πολύ δύσκολο να ζω εκεί. Αλλοι φεύγουν από τη Συρία και μπαίνουν σε βάρκες, ρισκάροντας τη ζωή τους, γιατί αν μείνουν θα βομβαρδιστούν ή θα βιαστούν. Είναι μια πολύ απάνθρωπη εξέλιξη. Και είναι μια πολύ απάνθρωπη περίοδος της Ιστορίας.
Δεν µπορούµε λοιπόν να κάνουµε κάτι εκτός από το να µένουµε σπίτι;
Δεν λέω ότι με την πολιτική δεν αλλάζουν τα πράγματα. Πρέπει όμως να αλλάξει και ο τρόπος που τα βλέπουμε. Να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι. Ο ρους της Ιστορίας μοιάζει με μηχανή που κινείται τόσο γρήγορα, ώστε δεν μένει χρόνος για στοχασμούς. Ολα είναι «fast and furious», δυστυχώς. Υπάρχει κάτι να κάνουμε στ’ αλήθεια; Φοβάμαι πως όχι. Ισως πρέπει να αλλάξουμε τον εαυτό μας, να πάψουμε να είμαστε ηλίθιοι, να μην τα παίρνουμε όλα ως δεδομένα και να επενδύσουμε στον πολιτισμό και στη γνώση. Το πρόβλημα βέβαια είναι ότι κάποιος που δεν έχει στέγη και τροφή δεν του είναι εύκολο να αναρωτιέται για την ελευθερία της έκφρασης ή την ομορφιά της φύσης. Πρέπει επομένως να του εξασφαλίσουμε ένα ελάχιστο βιοτικό επίπεδο κι έπειτα να ασχοληθούμε με τις τέχνες και την εκπαίδευση. Πιστεύετε ότι θα συμβεί σύντομα αυτό;
Φοβάµαι πως όχι. Επειδή, µεταξύ άλλων, σε ζητήµατα τέχνης και πολιτισµού η σάτιρα ή το χιούµορ θεωρούνται συχνά προσβλητικά. Πριν από δύο χρόνια οι «Φωνές» σας προκάλεσαν σχόλια λόγω απεικόνισης βίας κατά των γυναικών. Και ήταν µια κωµική ταινία τρόµου.
Οτιδήποτε μπορεί να είναι βίαιο για κάποιους. «Α, με προσβάλλει πολύ» λένε. Ε, τότε, μην το βλέπεις. Κανείς δεν σε σπρώχνει μέχρι το σινεμά, δεν σε αναγκάζει να αγοράσεις εισιτήριο και δεν σε βάζει στην καρέκλα με τα μάτια ανοιχτά. Κι εγώ προσβάλλομαι με διάφορα, αλλά ούτε τα διαβάζω ούτε τα βλέπω.
Ετοιµάζετε κάποια ταινία τώρα;
Ναι, αλλά δεν μπορώ να πω πολλά. Εστω ότι θα είναι μια ωραία ταινία με θέμα την επιστήμη. Δεν έχει αρχίσει να στήνεται, οπότε ας μην επεκταθώ. Ας φανώ λίγο μυστηριώδης!
Εχετε απομακρυνθεί από τα κόμικς για χάρη του σινεμά;
Ισως φανεί λίγο αλαζονικό, κάποια στιγμή όμως ένιωσα ότι έμαθα πια πώς να κάνω κόμικς. Στα κόμικς έχεις τον έλεγχο σε καθετί, δεν υπάρχει το στοιχείο της έκπληξης. Στο σινεμά δουλεύεις με ηθοποιούς, με τεχνικούς. Η ιδέα προέρχεται από εσένα, την παίρνει όμως κάποιος και τη μεταμορφώνει. Συμβαίνει κάτι αναπάντεχο. Θα μπορούσα να συνεχίσω να κάνω κόμικς, η ζωή όμως είναι μικρή και θέλω να προχωράω μπροστά –σαν ένα αυτοκίνητο που δεν μπορεί να παρκάρει. Το μόνο αντάλλαγμα που προσφέρει ειδικά η ζωή ενός καλλιτέχνη είναι η ελευθερία να κάνει ό,τι τον εκφράζει. Δεν είναι η σταθερότητα.
Αισθανθήκατε ποτέ την πίεση να επαναλάβετε την επιτυχία του «Περσέπολις»;
Οχι, δεν σκέφτομαι έτσι. Εχω καιρό μπροστά μου μέχρι να κάνω όσα βρίσκονται στο μυαλό μου. Δεν είμαι ακόμα νεκρή. Η επιτυχία δεν ελέγχεται, δεν ξέρεις πότε θα έρθει. Υπάρχουν ωραία έργα που δεν λειτουργούν, και το αντίστροφο. Είμαι ικανοποιημένη όταν κάνω αυτά που με ευχαριστούν και που έχουν ένα πνευματικό ενδιαφέρον. Αν αρέσουν και στον κόσμο, θα είναι όπως η γαρνιτούρα σε ένα γλυκό. Αν δεν αρέσουν, το γλυκό δεν θα χαθεί.
Τον προηγούµενο Φεβρουάριο η ιστοσελίδα Comics Alliance σας συµπεριέλαβε στις δώδεκα κοµίστριες που αξίζουν αναγνώριση εφ’ όρου ζωής. Μπορεί τέτοιες ταξινοµήσεις βάσει φύλου να αποδεικνύουν ότι η θέση της γυναίκας στα κόµικς ή οπουδήποτε θέλει βελτίωση;
Δεν πιστεύω σε ποσοστά τύπου 50-50. Το να αγνοούνται γυναίκες δημιουργοί εξαιτίας του φύλου τους είναι άσχημο. Αλλά και τα βραβεία που μου δίνουν για τον ίδιο λόγο δεν τα θέλω. Δηλαδή, όποιοι έχουν πουλί θα γυρίσουν ίδιες ταινίες; Οποιοι έχουν βυζιά θα σχεδιάζουν όμοια κόμικς; Εγώ θέλω απλώς να είμαι καλή και το φύλο να μη συνιστά ούτε τιμωρία ούτε επιβράβευση. Τα πνευματικά έργα δεν χαρακτηρίζονται από αυτό. Υπάρχουν γυναικεία φεστιβάλ όπου όλες αλληλοσυγχαίρονται, λες και είναι ανάπηρες. Ετσι γκετοποιούνται οι γυναίκες.
Οχι όµως ότι είναι και ιδανικά τα πράγµατα –κάτι λέγαµε νωρίτερα για την απάνθρωπη περίοδο που διανύουµε.
Το 1903 η Μαρί Κιουρί πήρε Νομπέλ. Στη δεκαετία του ’40 υπήρχαν πολλές ερευνήτριες. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα πράγματα ήταν μόνο ρόδινα. Χώρια που μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι γυναίκες επέστρεψαν στο σπίτι. Υπάρχουν διακυμάνσεις λοιπόν. Πράγματι, πρόκειται για μια συντηρητική περίοδο της Ιστορίας, αν είχαμε όμως τη γνώση, θα βλέπαμε ότι αυτά έχουν ξανασυμβεί. Λέμε π.χ. για το Ολοκαύτωμα και δεν καταλαβαίνουμε ότι κάτι παρόμοιο συμβαίνει σήμερα με τους πρόσφυγες που τους μετακινούν από χώρα σε χώρα και τους βάζουν σε κλουβιά. Οπως και να ‘χει, αναρωτιέμαι πώς ο κόσμος ψηφίζει την Ακροδεξιά, όταν στην Ιστορία έχει φέρει μόνο τρόμο και φρικαλεότητες. Ισως να είναι ένας τρόπος για να δούμε ποιοι θα σκλαβωθούν σήμερα, ποιοι θα μείνουν χωρίς δουλειά. Ας κυβερνήσουν, μπας και συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει.
Τι µπορούµε να πούµε για τις µουσουλµάνες στη Γαλλία; Πριν από λίγους µήνες, η φωτογραφία ενός αστυνοµικού που ανάγκαζε µια λουόµενη στη Νίκαια να βγάλει το µπουρκίνι της προκάλεσε πολλές συζητήσεις.
Δεν την μπορώ τη θρησκεία. Και τη μαντίλα τη μισώ. Εφυγα από τη χώρα μου για να μην αναγκάζομαι να τη φοράω, γιατί ήθελα να νιώθω τον αέρα στο κεφάλι μου. Ολοι όμως είναι ελεύθεροι να φοράνε ό,τι θέλουν. Αν θέλουν μαντίλα, είναι δικό τους πρόβλημα, όχι δικό μου. Οποιος δεν θέλει να με προσηλυτίσει, ας κάνει ό,τι νομίζει. Πολιτισμός σημαίνει να ανέχεται ο ένας τον άλλον. Τόσα προβλήματα έχουμε. Τα μαγιό των μουσουλμάνων μάς φταίνε;
Είναι ασφαλές να πούµε ότι τέτοιες απαγορεύσεις ανοίγουν τον δρόµο στη Μαρίν Λεπέν;
Φυσικά, είναι ηλίθιες οδηγίες. Πρέπει να κατανοούμε τις πολιτιστικές πρακτικές. Να αναρωτιόμαστε γιατί συμβαίνουν. Είναι άραγε ζήτημα θρησκείας; Ταυτότητας; Ο Θεός είπε στους πρωτόπλαστους «κάντε ό,τι θέλετε, μόνο μη φάτε από το δέντρο της γνώσης». Η απαγόρευση είχε τα αντίθετα αποτελέσματα. Αφήνω το ότι, αν απαγορεύσεις κάτι, θα το μετατρέψεις σε σύμβολο αντίστασης.
Υπάρχουν θετικές αλλαγές ως προς αυτά τα ζητήµατα στο Ιράν;
Παλιότερα δεν μπορούσα να βγω με το αγόρι μου στο Ιράν. Σήμερα, αγόρια με κορίτσια κυκλοφορούν ελεύθερα και η αγνότητα των κοριτσιών δεν ανήκει στο κράτος. Κάποτε επίσης υπήρχε νόμος που όριζε ότι η αξία μιας γυναίκας, η τιμή του αίματός της, είναι η μισή από του άνδρα. Σήμερα οι φοιτήτριες στο Ιράν είναι διπλάσιες από τους φοιτητές. Τους είπαν ότι είναι μισής αξίας και εκείνες προσπάθησαν διπλά. Και η εκπαίδευση τους έφερε και δουλειές. Η δημοκρατία βέβαια δεν κερδίζεται σε μία νύχτα. Και αν θέλεις να εξαλείψεις την πατριαρχία, πρέπει να καταστρέψεις τις δομές της, να καταστήσεις τις γυναίκες ίσες οικονομικά. Τώρα, για να καταπολεμήσεις την οικονομική ανισότητα, χρειάζεται εκπαίδευση κι αυτό θέλει καιρό. Στο Αφγανιστάν ήθελαν να εγκαθιδρύσουν τη δημοκρατία βομβαρδίζοντάς το. Ε, δεν γίνεται έτσι.
Εχετε σκεφτεί ποτέ να εµπλακείτε στα πολιτικά της πρώτης σας πατρίδας;
Οχι, ποτέ. Δεν με ενδιαφέρει η πολιτική, ούτε εγώ ενδιαφέρω εκείνη. Για σένα και για μένα νοιάζομαι. Το πρόβλημα είναι ότι την εξουσία τη θέλουν αυτοί ακριβώς που δεν πρέπει να την έχουν και ότι οι υπόλοιποι δεν μπορούν να την πάρουν. Ενα δίλημμα συνίσταται στο αν η ενασχόληση με την πολιτική θα αλλάξει τα πράγματα ή αν θα αλλάξει εμένα. Νομίζω ότι θα γινόμουν πολύ κυνική και δεν θα το άντεχα. Ολοι θέλουμε να αλλάξουμε τον κόσμο, κανείς όμως τον εαυτό του. Αποφάσισα λοιπόν να αλλάξω τον εαυτό μου.
Οι ταινίες σας είναι απαγορευµένες στο Ιράν. Φτάνουν ακόµα µε τη µορφή παράνοµων DVD;
Και DVD και βιντεοκασέτες. Υπάρχει μαύρη αγορά για τα πάντα. Και με το αλκοόλ ή τα τσιγάρα το ίδιο συμβαίνει.
Καπνίζετε ακόµα;
Ναι, και δεν θέλω να το κόψω. Σκοπεύω να καπνίζω για πάντα.
Στη συζήτησή σας στη Στέγη θα δεχτείτε και μερικές ερωτήσεις από το ελληνικό κοινό. Υπάρχει κάτι που θα θέλατε να το ρωτήσετε εσείς;
Ναι, αν θέλουν να με κεράσουν ένα σουβλάκι που μου αρέσει πολύ!
