Αρχισα το σχεδόν 1.000 σελίδων βιβλίο του Γουίλιαμ Κόλινς (1824 – 1899) με ένα αίσθημα προκαταβολικής κόπωσης και κατέληξα ύστερα από μία βδομάδα να το έχω ολοκληρώσει απνευστί, συχνά ξεχνώντας ακόμη και να φάω. Στον καιρό του, μεταξύ 1859 και 1860 όταν δημοσιευόταν σε συνέχειες στο περιοδικό «All the Year Round» του Καρόλου Ντίκενς, προστάτη του Κόλινς, εκτίναξε την κυκλοφορία του εντύπου στα ύψη, ενώ πλήθη συνέρρεαν από την παραμονή για να προμηθευτούν το επόμενο τεύχος, μάρκες αρωμάτων και σαπουνιών δανείζονταν τον τίτλο του βιβλίου, σκυλιά έπαιρναν το όνομα του «κακού» της υπόθεσης και μωρά βαφτίζονταν με τα ονόματα των ηρώων του. Μέλη της βασιλικής αυλής και ο πρωθυπουργός Γκλάντστοουν διάβαζαν και ξαναδιάβαζαν δεδηλωμένα τις συνέχειες, ενώ στις παμπ έπεφταν στοιχήματα για την επόμενη στροφή της πλοκής. Ποιος γραφιάς δεν θα ζήλευε τον δημιουργό του;

Αν βρείτε τον χρόνο να το διαβάσετε θα καταλάβετε τους λόγους της διαχρονικής δημοφιλίας του, παρά τα χρόνια που μεσολάβησαν, τις επάλληλες πολιτισμικές επισωρεύσεις, τις αλλαγές στα ήθη και τους τρόπους γραφής, την κόπωση και τον πληροφοριακό βομβαρδισμό που υφιστάμεθα στις μέρες μας. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά πυκνοϋφασμένο κείμενο, προκαταβολικά μελετημένο μέχρι την τελευταία του λεπτομέρεια, όπου τίποτα δεν περισσεύει και τίποτα δεν επαναλαμβάνεται παρά μόνο για να διαφωτίσει και να συνοψίσει. Απαιτεί διαρκή προσοχή και συναισθηματική εμπλοκή του αναγνώστη, καθώς θέτει ερωτήματα, φωτίζει τα γεγονότα από ποικίλες οπτικές γωνίες, αλλάζει κάθε τόσο αφηγητή προσθέτοντας κάτι στην ιστορία και συνθέτει με τα όπλα του ψυχολογικού ρεαλισμού μια ολόκληρη εποχή: τη βικτωριανή Αγγλία με τη ραγδαία εκβιομηχάνισή της, την εξίσου ραγδαία αστικοποίηση, την άνθηση των επιστημών, τους ταξικούς μετασχηματισμούς και τις αλλαγές στα ήθη. Ο Κόλινς συνθέτει με ακρίβεια και ευγλωττία τη νεοαναδυόμενη αστική κοινωνία χωρίς ούτε στιγμή να παρεκκλίνει από τον στόχο του, που δεν είναι άλλος παρά η αφήγηση μιας ιστορίας.

Μια φεγγαρόλουστη νύχτα

Και τι ιστορίας! Ο δάσκαλος ζωγραφικής Γουόλτερ Χαρτράιτ είναι αυτός που πρωτοαντικρίζει σε ένα σταυροδρόμι μια φεγγαρόλουστη νύχτα τη «Γυναίκα με τα άσπρα» και της προσφέρει τη βοήθειά του. Από τους διώκτες της θα πληροφορηθεί ότι είναι η Αν Κάθερικ, μια δραπέτις από το ψυχιατρικό άσυλο όπου την έχει κλείσει «από ευσπλαχνία» ο λόρδος Πέρσιβαλ Γκλάιντ. Λίγο αργότερα ο Γουόλτερ προσλαμβάνεται ως δάσκαλος ζωγραφικής της λαίδης Λόρα Φέρλι, που μοιάζει πολύ με τη μυστηριώδη γυναίκα. Την ερωτεύεται, όπως κι εκείνη αυτόν, αλλά η Λόρα είναι υποχρεωμένη να παντρευτεί τον λόρδο Γκλάιντ και ο νεαρός Γουόλτερ θα φύγει από τον πύργο της καλής του ηττημένος. Δεν πρόκειται όμως παρά για την αρχή του βιβλίου –όταν αλλού θα ήταν το τέλος –γιατί η ιστορία μας θα διακλαδωθεί προς ποικίλες κατευθύνσεις, που είναι δύσκολο να συνοψισθούν. Σχηματικά θα λέγαμε ότι έχουμε εδώ τον απαραίτητο στα βιβλία της εποχής μεγάλο έρωτα προς την πλούσια κληρονόμο και μαθήτρια, που όμως δεν ευοδώνεται καθώς τα ήθη της εποχής δεν επιτρέπουν ακόμη την κοινωνική ανάμειξη ευγενών και αστών. Αντί του αγαπημένου της, η ηρωίδα παντρεύεται τον πολύ μεγαλύτερό της τιτλούχο, που αποδεικνύεται ωστόσο υποκριτής, χρεοκοπημένος, βίαιος και εκβιάζει τη σύζυγό του ως προς την κληρονομιά της. Εχουμε επίσης τον εγκλεισμό σε ψυχιατρικό άσυλο μιας κοπέλας που μοιάζει με την ηρωίδα σαν άλλη σταγόνα νερό και η οποία κατέχει το μεγάλο «μυστικό» του συζύγου (πρόκειται για τη «γυναίκα με τα άσπρα»). Την ετεροθαλή αδελφή της ηρωίδας, απόλυτα ταυτισμένη μαζί της, ευφυή, αποφασιστική και αλτρουίστρια. Εναν ιταλό κόμη, πολιτικό φυγάδα από την πατρίδα του που βρίσκεται σε ταραχώδη επαναστατική περίοδο, άνθρωπο ακραίας ευφυΐας, ο οποίος στοχεύει επίσης στην άντληση οικονομικών οφελών από τις δύο αδελφές. Τον φιλάσθενο και εγωκεντρικό θείο που έχει την κηδεμονία των κοριτσιών κι ακόμη γκουβερνάντες, γιατρούς, αμαξάδες, δικηγόρους, ξενοδόχους και μαγείρισσες, μια ολόκληρη κοινωνία που παρελαύνει για να δώσει την εκδοχή της για τα πράγματα.

Οι πλεκτάνες

Ο ήρωας και κεντρικός αφηγητής θα αποδράσει μέσω μιας αρχαιολογικής αποστολής κάπου στις ζούγκλες της Κεντρικής Αμερική όταν ο έρωτάς του δεν ευοδώνεται, για να επανέλθει ως σωτήρας χρόνια μετά, όταν οι πλεκτάνες του ιταλού κόμη και του άγγλου βαρονέτου θα καταλήξουν να αλλάξουν την ταυτότητα των δύο νεαρών γυναικών, έτσι ώστε η «γυναίκα με τα άσπρα» να ταφεί ως Λόρα και η Λόρα να εγκλειστεί στη θέση της στο ψυχιατρείο. Πολλά και διάφορα θα συμβούν εν είδει αστυνομικής έρευνας, από τον τυχαίο εμπρησμό μιας εκκλησίας, μέχρι απάτες, ρουφιανιές, παρακολουθήσεις, δηλητηριάσεις και ούτω καθεξής, ώσπου μέσα από τη γοτθική ατμόσφαιρα του βιβλίου να αναδυθεί το χάπιεντ. Ο κακός σύζυγος και ψευδής, όπως αποδεικνύεται, βαρονέτος θα καεί μέσα στη φλεγόμενη εκκλησία, ενώ ο κόμης θα αποδράσει από την Αγγλία και τελικά θα δολοφονηθεί στο Παρίσι από μια μυστική επαναστατική αδελφότητα.

Εχουμε λοιπόν γάμους, εξωσυζυγικές σχέσεις, νόθα παιδιά, έρωτα, μυστήριο, φαντάσματα, αρρώστιες, εγκλήματα, μυστικές αδελφότητες, προδοσίες, εντέλει μια ηθογραφία με συναρπαστική πλοκή και πρωτοποριακό για την εποχή του τρόπο γραφής. Σε τι συνίσταται ωστόσο η πρωτοτυπία του; Κατ’ αρχάς στο γεγονός ότι ο Κόλινς αξιοποίησε πλήρως τα μεταβαλλόμενα σκοτεινά ήθη της εποχής αντλώντας απευθείας υλικό από το αστυνομικό ρεπορτάζ και τις λαϊκές φυλλάδες. Εδωσε έτσι τεκμηριωμένη και οργανωμένη διέξοδο στη λαϊκή φαντασία υπηρετώντας την ιστορία του με καλά σφυρηλατημένους, πειστικούς χαρακτήρες, που μάλιστα δεν είναι δόλου στατικοί, αλλά εξελισσόμενοι, μεταλλασσόμενοι, με κλονιζόμενες πεποιθήσεις, όπως ακριβώς ξέρουμε ότι είναι οι πραγματικοί άνθρωποι. Το κυριότερο όμως καινοτομικό για την εποχή στοιχείο του βιβλίου είναι η απαλοιφή της τριτοπρόσωπης αφήγησης και του παντογνώστη αφηγητή. Αντ’ αυτών, έχουμε μονολόγους εκ μέρους των πρωταγωνιστών όπου ο καθένας τους λέει τη δική του εκδοχή της ιστορίας και ταυτόχρονα τη μετεξελίσσει, της δίνει νέα τροπή, προσθέτει νέα στοιχεία (ενίοτε αναληθή). Με αυτό τον τρόπο ο συγγραφέας μάς θυμίζει έμμεσα ότι ο κόσμος δεν είναι μονοδιάστατος, σχετικοποιώντας έτσι την περί την αλήθεια γνώση. Ο ίδιος ο Κόλινς έχει εξηγήσει ότι εμπνεύσθηκε αυτή τη δομή από μεγάλες δίκες της εποχής, όπου η κάθε μαρτυρία, ακόμη και ψευδής, συνέβαλλε στη συγκρότηση ενός νοητικού χάρτη ολοκληρώνοντας το παζλ της υπόθεσης.

Συγκινησιακό μυθιστόρημα

Η αισθηματική λογοτεχνία μυστηρίου

Το βιβλίο εισήγαγε το υποείδος που στην ιστορία της λογοτεχνίας ονομάστηκε συγκινησιακό μυθιστόρημα ή κατά τον μεταφραστή Ερρίκο Μπαρτζινόπουλο «αισθηματική λογοτεχνία μυστηρίου» (sensation novel), ένας κλάδος της βικτωριανής μυθιστοριογραφίας ο οποίος συνδύαζε τις συγκινήσεις της μεσαιωνικής λογοτεχνίας με τον ψυχολογικό ρεαλισμό μιας περισσότερο σύγχρονης θεματογραφίας. Το βέβαιο είναι ότι, ακόμη κι αν δεν ανήκει στο σώμα της βικτωριανής «γυναικείας λογοτεχνίας» (της όχι αναγκαστικά γραμμένης από γυναίκες όπως η Τζορτζ Ελιοτ και οι αδελφές Μπροντέ) που, όπως γράφει και ο Τζέφρι Ευγενίδης στο βιβλίο του «Μαθήματα Γάμου» ασχολείται εμμονικά με παντρολογήματα, δεν απέχει διόλου από αυτά. Μόνο που ο γάμος έχει πολλές όψεις, – το ίδιο και η ζωή ως τέτοια. Και ο Κόλινς καταφέρνει, με καθαρά επιστημονικές μεθόδους (υποθέσεις εργασίας, πειράματα, διαψεύσεις, επαληθεύσεις, νέες υποθέσεις, μέχρι τη συγκρότηση αξιόπιστης θεωρίας) να μας πάρει από το χέρι και να μας οδηγήσει σε δύσκολα πνευματικά μονοπάτια, συζητώντας το καλό και το κακό, το έγκλημα και την αθωότητα, την πίστη και την προδοσία. Παλιοκαιρισμένο μεν αλλά διαφωτιστικό και ανακουφιστικό βιβλίο, σε μια διεθνή λογοτεχνική σκηνή που εκ των πραγμάτων μοιάζει μπουκωμένη, αμήχανη, σχεδόν ηττημένη από την επέλαση του αυθαίρετου και χαοτικού ηλεκτρονικού λόγου.

Wilkie Collins

Η γυναίκαμε τα άσπρα

Μτφ. – πρόλογος: Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος

Εισαγωγή: Τζον Σάδερλαντ, σελ. 985,

Εκδ. Gutenberg 2016

Τιμή: 30 ευρώ