Τζόναθαν Φράνζεν: «Χωρίς το twitter, δεν θα υπήρχε Τραμπ»

Σε εκείνα τα δύο μυθιστορήματά του ανέλυε εξονυχιστικά τις προτεσταντικές αξίες της οικογένειας Λάμπερτ και τις φιλελεύθερες της οικογένειας Μπέργκλουντ, αντίστοιχα. Στην «Αγνή» παρακολουθεί την Πιπ Τέιλορ, μια 24χρονη που βασανίζεται από ένα φοιτητικό δάνειο, από το γεγονός ότι αγνοεί το όνομα του πατέρα της και από την ιδεολογική αγνότητα στην οποία την προσηλυτίζει η ιδιόρρυθμη μητέρα της. Με τα πολλά στρατολογείται στο Εγχείρημα Ηλιόφως, έμπνευση του Ανατολικογερμανού Αντρέας Βολφ, ο οποίος είναι διάσημος όσο ο ομότεχνός του Τζούλιαν Ασάνζ, αλλά καθαρότερος από εκείνον. Και η ιστορία της, μέσα από ρεαλιστική αφήγηση, γρήγορη πλοκή, λεπτομερείς περιγραφές των ηρώων (αλλά και λιγότερη ειρωνεία σε σχέση με τις προηγούμενες ιστορίες του Φράνζεν), μιλά καθαρά για την ταυτότητα, την κοινωνική υποκρισία και την ελπίδα, σε έναν κόσμο γεμάτο κρυφά ή φανερά μυστικά. Οι κριτικές που δέχτηκε η «Αγνή» σε Ευρώπη και Αμερική ήταν ανάμεικτες. Ενα ερώτημα επομένως είναι η γνώμη του ίδιου του συγγραφέα για αυτήν.

Κάτι που τρέμω, όποτε βγάζω ένα καινούργιο μυθιστόρημα, είναι να πρέπει να το περιγράψω. Μου συμβαίνει και σε αεροπλάνα^. ο διπλανός μου ρωτάει με τι ασχολούμαι, απαντάω «συγγραφέας» κι εκείνος τότε αντιγυρίζει: «Τι είδους μυθιστορήματα γράφετε;». Χάνω πάντα τη μιλιά μου. Δυσκολεύομαι λοιπόν να αποστασιοποιηθώ από την «Αγνή» και να επιλέξω πώς θα ήθελα να περιγραφεί στο μέλλον –ούτε για το παρόν δεν μπορώ να το κάνω! Το εκτιμώ πάντως που το θεωρείς προσωπικό, έτσι αισθανόμουν καθώς το έγραφα. Επαιρνα πολλά ρίσκα με αυτό το βιβλίο, εξερευνώντας αληθινά ακραίες ψυχολογικές καταστάσεις, και ήξερα ότι δεν θα άρεσε σε κάθε αναγνώστη. Με κράτησε η ελπίδα ότι στις ζωές των χαρακτήρων μου κάποιοι θα αναγνώριζαν τις δικές τους και ότι θα ήταν ευγνώμονες. Για χάρη τους έγραφα.

Σε σχέση με τα προηγούμενα μυθιστορήματά σας, είναι λες και αυτούς τους πρωταγωνιστές και ειδικά την Πιπ Τέιλορ τους διαχειρίζεστε με μεγαλύτερη κατανόηση. Φταίνε τα συνηθισμένα για τον 21ο αιώνα ζόρια της;

Δεν νομίζω ότι είχα μεγαλύτερη κατανόηση για αυτούς από ό,τι για κάποιους παλιότερούς μου. Σίγουρα αγάπησα την Πιπ, όπως και τον Αντρέας Βολφ, τον άλλο κεντρικό ήρωα. Δεν σκόπευα όμως να είναι τυπικοί χαρακτήρες του αιώνα μας. Για την Πιπ άντλησα έμπνευση από αρκετές γνώριμές μου γυναίκες, που στη ζωή τους κλήθηκαν να γίνουν μανάδες των μανάδων τους^. που από μια πολύ νεαρή ηλικία έπρεπε να λειτουργήσουν σαν ο ενήλικος του σπιτιού. Εντοπίζω αυτό το είδος οικογένειας μάλλον στις ύστερες δεκαετίες του 20ού αιώνα –τα παιδιά των παιδιάστικων χίπηδων κ.λπ. Είχα όμως κατά νου και πολλές γυναίκες που ξέρω, οι οποίες είναι ακόμα νέες και με κάποιο τρόπο μεγάλωσαν διαβάζοντας βιβλία και όχι κοιτάζοντας οθόνες. Τέτοιοι νέοι υπάρχουν ακόμα! Και μου είναι πολύ αγαπητοί.

Δίνοντας έναν οξυδερκή ορισμό της ταυτότητας, ο Αντρέας Βολφ λέει κάπου ότι συνίσταται από δύο αντιφατικές προσταγές: να κρύβεις και να φανερώνεις πτυχές, μυστικά του εαυτού σου. Συντρίβεται ή ενισχύεται αυτό το δίπολο από τα social media; Πόσο ελπιδοφόρα ή μάταιη είναι η αναζήτηση της ταυτότητας εντός της επικράτειάς τους;

Πράγματι πιστεύω ότι τα social media –και οι νέες μας τεχνολογίες γενικά –επιτίθενται και στις δύο αυτές όψεις της ταυτότητας. Από τη μια, το να κρατήσεις κάτι μυστικό από τους ανθρώπους που είναι αποφασισμένοι να το μάθουν γίνεται όλο και πιο δύσκολο. Από την άλλη, υπάρχει μια διάχυτη, αυξανόμενη αίσθηση ότι οι ταυτότητές μας αποτελούνται από όσα μοιραζόμαστε με έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων διά μέσου των social media. Το αποτέλεσμα είναι η μετατόπιση του κέντρου βάρους της ταυτότητας από το αληθινό πρόσωπο στην περσόνα που έχει δημιουργήσει στο facebook. Είμαι αρκετά παλιομοδίτης για να πιστεύω ότι σε μια απολύτως «μοιράσιμη» περσόνα είναι εύκολη η λήψη προσωπικών ρίσκων, όπως εκείνα που ένα αληθινό πρόσωπο με μια πραγματική ιδιωτική ζωή μπορεί να πάρει. Πιστεύω ότι η ζωή συμβαίνει όταν παίρνουμε ρίσκα^. όταν δεν έχουμε τον έλεγχο^. όταν ανακαλύπτουμε ποιοι είμαστε, παρά όταν υποδυόμαστε τη δημόσια περσόνα που θέλουμε να γίνουμε.

Είναι αρκετά όλα αυτά για να αναδιατυπώσετε κάποια επιχειρήματα του «Harper’s essay» (σ.σ.: δοκίμιό του για τον ρόλο της λογοτεχνίας) είκοσι χρόνια αφού δημοσιεύθηκε;

Κοιτώντας πίσω είκοσι χρόνια μετά, βλέπω το «Harper’s essay» σαν το κείμενο με το οποίο απομακρύνθηκα από την ιδέα του κοινωνικού μυθιστορήματος –του μυθιστορήματος που περιγράφει τον κόσμο και προσπαθεί να τον αλλάξει. Είπα αντίο σε μια πολιτική καταγραφή της σύγχρονης κοινωνίας και εναγκαλίστηκα την τραγωδία και την κωμωδία^. άρχισα να ενδιαφέρομαι λιγότερο για τη μεγάλη κοινωνική εικόνα και περισσότερο για το πώς τη βιώνουν ξεχωριστοί χαρακτήρες. Αποφάσισα να πάψω να προσπαθώ, ως μυθιστοριογράφος, να κάνω μια δουλειά που η καλή δημοσιογραφία μπορούσε να κάνει αποτελεσματικότερα.

Υπάρχει κάποια εντελώς καινοφανής πρόκληση για τους συγγραφείς σε μια εποχή που ο πλανήτης όλο και συνδέεται ψηφιακά και όλο συντηρητικοποιείται;

Εχουν αλλάξει δύο πράγματα. Το ένα είναι ότι οι νέες μας τεχνολογίες και οι συμπεριφορές που εκκολάπτουν έχουν πλήξει οικτρά τη δημοσιογραφία. Αυτό δεν σημαίνει ότι το μυθιστόρημα πρέπει να επιστρέψει στην άσκησή της^. σημαίνει ότι εμείς, ως πολίτες, πρέπει να προσπαθήσουμε να κρατήσουμε τη δημοσιογραφία ζωντανή –ειδικά τώρα που δέχεται σφοδρή επίθεση σε χώρες όπως η Ρωσία και οι ΗΠΑ. Η άλλη μεγάλη αλλαγή των δύο τελευταίων δεκαετιών είναι η άνθηση της καλωδιακής τηλεόρασης^. τα καλύτερα τηλεοπτικά δράματα σήμερα συναγωνίζονται τα μεγάλα κοινωνικά μυθιστορήματα του 19ου αιώνα. Πρόκειται για μια πολύ θετική εξέλιξη. Και πάλι, όμως, δεν αλλάζει αυτό που πιστεύω ότι πρέπει να κάνει το μυθιστόρημα.

Αξιζε το Νομπέλ Λογοτεχνίας ο Μπομπ Ντίλαν; Πώς ερμηνεύετε τη βράβευσή του;

Δεν είναι χειρότερη –αν και μάλλον ούτε καλύτερη –από την εκλογή μιας τηλεπερσόνας κάποιου ριάλιτι στο αξίωμα του προέδρου των ΗΠΑ. Ενα πράγμα είναι σε κάθε περίπτωση ξεκάθαρο: ο Ντίλαν δεν χρειαζόταν το Νομπέλ για να ενισχύσει τη διεθνή αναγνώρισή του. Δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο για οποιονδήποτε αληθινό συγγραφέα, οπουδήποτε κι αν βρίσκεται.

Ενα άλλο βραβείο, το Μπούκερ, δόθηκε στον «Πουλημένο» του Πολ Μπέιτι, μια σάτιρα με ήρωα έναν Αφροαμερικανό που επαναφέρει τη δουλεία. Χωρίς να το έχω διαβάσει, βρήκα τη βράβευση θετική: τέτοιου είδους χιούμορ συναντά συχνά την αδιαφορία των επιτροπών και εκνευρίζει τους πολιτικώς ορθά σκεπτόμενους. Συμφωνείτε;

Ναι! Η κωμωδία είναι η παραμελημένη δίδυμη αδελφή της τραγωδίας. Στα αγγλικά, όταν μιλάμε για λογοτεχνία, χρησιμοποιούμε τη λέξη «σοβαρός» σαν συνώνυμο του «ποιοτικός». Δυστυχώς, όμως, ο «σοβαρός» είναι επίσης και ένα αντώνυμο του «κωμικός». Είναι λοιπόν ωφέλιμο να θυμόμαστε ότι η καλύτερη λογοτεχνία έχει σχεδόν πάντα και μια κωμική διάσταση.

Είναι ασφαλές να κατηγορήσουμε, έστω ώς έναν βαθμό, την υπερβολική πολιτική ορθότητα για την άνοδο πολιτικών με υποτιθέμενα χαλαρή και ανεπιτήδευτη συμπεριφορά και γλώσσα, όπως ο Ντόναλντ Τραμπ;