Αλλοπαρμένη μορφή με ειρωνικό βλέμμα

Εναν χρόνο μετά τη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του («Βιογραφία: Ποιήματα 1974-2014», Κέδρος) ο Νάσος Βαγενάς φαίνεται να κάνει μια καινούργια ποιητική αρχή με ένα νέο βιβλίο του, το «Πανωραία», που διαφέρει αισθητά από τις προηγούμενες ποιητικές συλλογές του, αλλά και παρουσιάζεται ως μια διακριτή περίπτωση ποιητικής γραφής στον χώρο της σημερινής λογοτεχνίας μας. Δύσκολο να προσδιορίσουμε σε ποιο ποιητικό είδος ανήκει αυτό το βιβλίο. Το πλησιέστερο που μπορούμε να πούμε είναι ότι τα βιωματικά συστατικά του, ο αφηγηματικός τρόπος του, η ποιότητα των αισθημάτων που προκαλεί και η πρωτότυπη δομή του το κάνουν να διαβάζεται σαν ένα ιδιότυπο ποιητικό μυθιστόρημα.

Το ποίημα αποτελείται από έναν σύντομο «Πρόλογο» σε πεζό λόγο, που δίνει υπαινικτικά τις απαραίτητες πληροφορίες για τη σχέση του αφηγητή με την ηρωίδα της ιστορίας που πρόκειται να διηγηθεί, και από εξήντα ποιητικά κομμάτια σε ελεύθερο ρυθμικό στίχο (από δύο στίχους, το βραχύτερο, μέχρι δεκαέξι), που, παρά την αποσπασματικότητά τους, συνδέονται και συμπληρώνουν το ένα το άλλο σε μια ενιαία σύνθεση.

Ο αφηγητής είναι εγγονός της ηρωίδας Πανωραίας («αδελφής της γιαγιάς του, από την πλευρά του πατέρα του»), η οποία, μολονότι «δεν είχε ιδέα από ποιητικά (είχε τελειώσει μόνο το δημοτικό), μιλούσε χωρίς να το ξέρει με γλώσσα ποιητική». Και η οποία φαίνεται να υπήρξε αληθινό πρόσωπο. Η αφήγηση γίνεται από τη σκοπιά της μνήμης της παιδικής ηλικίας του αφηγητή, που είναι πια ένας καλλιεργημένος ενήλικος, ο οποίος από τα γεγονότα και τα περιστατικά της ζωής του με την Πανωραία, τα οποία θυμάται, δηλώνει στον «Πρόλογό» του ότι θεωρεί την επιρροή της Πανωραίας πιο καθοριστική στη συγκρότηση της πνευματικής προσωπικότητάς του από όσο η ενασχόλησή του με τις βαθυστόχαστες ιδέες «περιώνυμων διανοητών» της εποχής μας. Εν ολίγοις το ποίημα ξετυλίγεται σαν μια μυθιστορηματική βιογραφία της ηρωίδας του τίτλου του και συνάμα αυτοβιογραφία, σε πρώτο πρόσωπο, των παιδικών χρόνων του αφηγητή, ένα είδος ποιητικού Bildungsroman («μυθιστόρημα διαμόρφωσης»).

Ο Βαγενάς μπόρεσε να κάνει ποίηση, λεπτή και υποβλητική μάλιστα, με ένα σκληρό, ωμά ρεαλιστικό υλικό, δύσχρηστο ποιητικά. Να αφηγηθεί μέσα από τα δραματικά ιστορικά γεγονότα μιας μαρτυρικής πόλης, της Δράμας, την ψυχική περιπλάνηση μιας ιδιοφυούς βασανισμένης γυναίκας που «ποτέ της δεν ταξίδεψε, κι όμως είδε/ όλο τον κόσμο σ’ ένα παλιό τουρκόσπιτο»: πόλεμοι, βουλγαρική κατοχή, Εμφύλιος, άγρια μετεμφυλιακή εποχή σημαδεύουν όχι μόνο τον βίο της πόλης αλλά και την προσωπική ιστορία αυτής της γυναίκας διαμορφώνοντας την ποιητική στάση της απέναντι στην ανθρώπινη ζωή:

«Κι ο ουρανός στην κόλαση είναι – / καθάριζε τον νεροχύτη –αρκεί

να βρεις τη θύρα του μέσα απ’ τις φλόγες».

Αυτή τη θύρα προσπαθεί απεγνωσμένα να βρει η ηρωίδα του ποιήματος στον περιορισμένο, αλλά και συνάμα αχανή, κόσμο της μικρής επαρχιακής πόλης, όπου ζει. Και τη βρίσκει στον ειρωνικό σκεπτικισμό της, που την κάνει να νιώθει ότι τελικά η ζωή δεν είναι «ένα τίποτα», όπως πιστεύει η φίλη της Δέσποινα, αλλά «ένα κάτι/ ανάμεσα σε δύο τίποτα».

Αλλο σύγχρονο ποίημα στη λογοτεχνία μας με τόσα ρεαλιστικά στοιχεία που να μην καταποντίζεται στην πεζολογία δεν νομίζω να υπάρχει. Πρόσωπα και επώνυμα βορειοελλαδίτικα: Τσαταλμπασίδης, Τρανακίδης, Γραμμενίδης, Σεμερτζόγλου, Τσεμπερτζής, Κούκουνας κ.τ.λ.· ονόματα ανδρικά: Χριστόφορος, Στέλιος, Στράτος, Σωτήρης, Στάμος κ.τ.λ.· γυναικεία: Αργυρώ, Φωφώ, Μαριάνθη, Κορνηλία, Ευλαμπία κ.τ.λ.· ονόματα παπάδων: παπα-Νικόλας, παπα-Ιωακείμ, δεσπότης Χρυσόστομος κ.τ.λ., που κάνουν το «Πανωραία» ένα από τα πιο πολυπρόσωπα ποιήματά μας και ποικίλες καταστάσεις προσωπικές και συλλογικές (αρρώστιες, θάνατοι, φυσικές καταστροφές, πόλεμοι, ομαδικές σφαγές) συμπλάθουν έναν επαρχιακό μικρόκοσμο, μετωνυμία του ανθρώπινου μακρόκοσμου, τόσο ζωντανό όσο εκείνος των σημαντικών έργων της πεζογραφίας μας.

Ο Βαγενάς για να περιγράψει αυτό τον κόσμο διαφορετικά από ό,τι θα τον περιέγραφε ένας πεζογράφος χρησιμοποιεί με τη μέθοδο των ανάδρομων (flash-back) και μετάδρομων (flash-forward) κινηματογραφικών πλάνων, τους κύριους τρόπους της προηγούμενης λυρικοδραματικής ποίησής του. Εικόνες που επανέρχονται συχνά, όπως ο κήπος της Πανωραίας με το πηγάδι, τις μουριές και τα πουλιά του, το φεγγάρι, οι φωτογραφίες, οι άγγελοι, γίνονται σύμβολα ενός ιδιότυπα μαγικού, ποιητικού κόσμου, που κατασκευάζει η ηρωίδα για να μπορέσει να επιβιώσει από τα άγρια χτυπήματα της μοίρας της:

«Για το φεγγάρι έλεγε πολλά· πως όταν/ περνάει χαμηλά σπά-

ζει τα κεραμίδια,/ μολύνει το νερό στ’ ασκέπαστα πη-

γάδια,/ δεν αφήνει τις κάργες να κοιμηθούν».

Είναι ιδιότυπα μαγικός αυτός ο κόσμος, γιατί τον χρωματίζει αλλόκοτα η ειρωνική ματιά της ηρωίδας –ειρωνική γιατί η Πανωραία φαίνεται να έχει επίγνωση ότι αυτό τον κόσμο τον έχει οικοδομήσει η ίδια («Πιστή δεν ήταν αλλά εκκλησιάζονταν»). Ή μήπως η ειρωνική ματιά της είναι του ίδιου του ποιητή, αφού στην αυτοβιογράφηση του αφηγητή βρίσκουμε γνωστά στοιχεία της βιογραφίας του Βαγενά;