Τι μπορεί να σημαίνει για έναν ανυποψίαστο θεατή το σαλόνι με τα παράταιρα έπιπλα, τα ανατολίτικα χαλιά, τις ανθοστήλες με τις προτομές και τους πίνακες που συνωστίζονται στους τοίχους; Είναι μήπως το σπίτι ενός συλλέκτη; Η φωτογραφία που επέλεξα να σχολιάσω θα γιορτάσει τα 100 της χρόνια τα Χριστούγεννα του 2017. Ολα ήταν έτοιμα για τη μεγάλη στιγμή. Και οι δύο ξύλινες παλιές πολυθρόνες δεν βρίσκονταν τυχαία εκεί. Προορίζονταν, εικάζω, για τα δύο υψηλά πρόσωπα που αναμένονταν να επισκεφτούν τον χώρο σε λίγο. Οι «εικόνες» τους είχαν προηγηθεί: αναφέρομαι στις προτομές του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου, που βλέπουμε δεξιά, έργο του Γρηγόριου Ζευγώλη καθώς και του βασιλιά Αλέξανδρου, που διακρίνεται στο βάθος αλλά και της μέλλουσας συζύγου του Ασπασίας Μάνου, αριστερά στη φωτογραφία, του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου. Και οι δύο, πρωθυπουργός και βασιλιάς όφειλαν τον πρόσφατο διορισμό τους στην παρέμβαση των δυνάμεων της Αντάντ, κυρίως των Γάλλων. Ηταν ο επίλογος του «εθνικού διχασμού», που κατέληξε στον διωγμό του Κωνσταντίνου και την αντικατάστασή του από τον δευτερότοκο γιο του Αλέξανδρο. Η κοινή παρουσία τους σε αυτό τον χώρο έστελνε πολλαπλά μηνύματα πολιτικά και πολιτιστικά.
Ποια ήταν όμως η αίθουσα αυτή και με ποια ευκαιρία δέχτηκε την επίσκεψη τόσο υψηλών προσώπων και μάλιστα την παραμονή των Χριστουγέννων του 1917; Η αίθουσα ανήκε στην εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος», όργανο του κόμματος των Φιλελευθέρων, με διευθυντή τον φωτισμένο δημοσιογράφο Ανδρέα Καβαφάκη, που ήταν όχι μόνο ο οικοδεσπότης αλλά και ο χορηγός της έκθεσης. Γιατί πράγματι μια έκθεση φιλοξενούσαν τα γραφεία της εφημερίδας. Ηταν η πρώτη εμφάνιση της περιώνυμης Ομάδας Τέχνη, που συγκέντρωσε στους κόλπους της τους έλληνες μοντερνιστές των αρχών του 20ού αιώνα. Η Ομάδα Τέχνη δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Νικόλαου Λύτρα (1883-1927), γιου του γενάρχη της Σχολής του Μονάχου Νικηφόρου Λύτρα. Ο Νικόλαος ήταν τότε 34 χρονών και ήδη είχε καθιερωθεί ως μοντέρνος ζωγράφος με τολμηρές καινοτομίες στο έργο του. Οι περισσότεροι από τους καλλιτέχνες της Ομάδας ήταν συνομήλικοι και φίλοι του Λύτρα. Είχαν γεννηθεί γύρω και μέσα στη δεκαετία του 1880, εκτός από τον πρεσβύτερο Οδυσσέα Φωκά (1857-1946) και τον νεότερο Περικλή Βυζάντιο (1893-1974). Ανάμεσά τους θα συναντήσουμε λαμπρά ονόματα, καταξιωμένα από την αγέρωχη θεά της υστεροφημίας, όπως ο Αλεξανδρινός Κωνσταντίνος Παρθένης (1878-1967) ή ο Κωνσταντινουπολίτης Κωνσταντίνος Μαλέας (1879-1928) και άξιους ζωγράφους με έργο λιγότερο προβεβλημένο, όπως ο Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης (1881-1955), ο Κερκυραίος Λυκούργος Κογεβίνας (1887-1940), ο Νικόλαος Οθωναίος (1877-1950), ο Οθων Περβολαράκης (1887-1974). Στα πιο αφανή μέλη της Ομάδας ανήκαν οι Σταύρος Καντζίκης (1885-1958) και ο Δημήτριος Στεφανόπουλος (1881-1932). Δύο γλύπτες συμπλήρωναν την Ομάδα: ο επιφανής Μιχάλης Τόμπρος (1889-1974) και ο λιγότερο γνωστός Γρηγόριος Ζευγώλης (1886-1950). Αλλοι από τους καλλιτέχνες της Ομάδας είχαν κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στο Μόναχο και άλλοι στο Παρίσι.
Ολα τα μέλη της Ομάδας ανήκαν πριν στον Σύνδεσμο των Ελλήνων Καλλιτεχνών, που είχε ιδρυθεί το 1910 και συγκέντρωνε σχεδόν όλους τους εικαστικούς της εποχής, με προεξάρχοντες τους εκπροσώπους του ακαδημαïσμού. Η απόσχιση των νέων δημιουργών από τον Σύνδεσμο ισοδυναμούσε με διακήρυξη της διαφοράς τους από την παλιά σχολή, όχι μόνο καλλιτεχνικά αλλά και πολιτικά. Η παρουσία του Βενιζέλου και των υπουργών του Αλέξανδρου Παπαναστασίου και Νικόλαου Πολίτη στα εγκαίνια, η άμεση αγορά έντεκα έργων για τη Λέσχη Φιλελευθέρων, όπου βρίσκονται ακόμη και σήμερα, και κυρίως η σταθερή και έμπρακτη υποστήριξη των καλλιτεχνών της Ομάδας από την κυβέρνηση επιβεβαιώνουν αυτή τη σχέση. Η επιλογή ενός άτυπου χώρου για την έκθεσή τους, τα γραφεία μιας εφημερίδας και όχι το Ζάππειο ή ο Παρνασσός, όπου εξέθεταν τα μέλη του Συνδέσμου, υπογράμμιζε τη βούλησή τους για ρήξη και αιφνιδιασμό, παραπέμποντας στο παράδειγμα της πρώτης έκθεσης των Ιμπρεσιονιστών, που διοργανώθηκε στο φωτογραφείο του Ναντάρ το 1874. Η έκθεση που περιελάμβανε 144 έργα, κυρίως τοπία και προσωπογραφίες, γνώρισε πρωτόγνωρη επιτυχία στον έναν μήνα λειτουργίας της, δέχτηκε χιλιάδες επισκέπτες και χαιρετίστηκε από τον Τύπο ως μια αναγέννηση, ως αυθεντική έκφραση μιας μοντέρνας ελληνικής τέχνης.
Εξαιρετικά σημαίνουσα, όχι μόνο από καλλιτεχνική αλλά και από πολιτική άποψη, μπορεί να θεωρηθεί η τελευταία έκθεση της Ομάδας Τέχνη, που διοργανώθηκε με την υποστήριξη της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων στο Παρίσι, στην Galerie de la Boétie. Εγκαινιάστηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 1919 από τον ίδιο τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, που βρισκόταν στη γαλλική πρωτεύουσα για το Συνέδριο της Ειρήνης. «Η έκθεση έργων ελλήνων καλλιτεχνών», επιβλητική σε μέγεθος, παρουσίαζε 200 έργα ζωγραφικής, χαρακτικής και γλυπτικής. Αξίζει να επισημάνουμε ότι ο Ζορζ Κλεμανσό, πρωταγωνιστής στο Συνέδριο της Ειρήνης, φίλος και ίσως πρότυπο του Βενιζέλου στην προάσπιση των πρωτοποριακών τάσεων στην τέχνη, έπειθε τον ίδιο καιρό και για τον ίδιο σκοπό (για την Ειρήνη) τον φίλο του Κλοντ Μονέ να προσφέρει στο γαλλικό κράτος τις υπέροχες «Νυμφαίες» του, που κοσμούν σήμερα το Μουσείο της Ορανζερί στο Παρίσι.
Ας επιστρέψουμε όμως στη φωτογραφία που υπήρξε το άλλοθι γι’ αυτή την επετειακή αναδρομή. Η εικόνα της αίθουσας παραπέμπει στα Σαλόν του 19ου αιώνα και καθόλου δεν μας ενθαρρύνει να μιλήσουμε για μοντερνισμό. Το αγροτικό ειδύλλιο του Οθωναίου στο πρώτο επίπεδο αριστερά είναι ακόμη πιο αποτρεπτικό. Και όμως τα φαινόμενα εξαπατούν. Πίσω από την προτομή της Ασπασίας Μάνου παρατάσσονται μερικά από τα πιο γνωστά αριστουργήματα του Παρθένη όπως «Η Πλαγιά» της Εθνικής Πινακοθήκης, ο βραβευμένος στο Παρίσι «Ευαγγελισμός», η «Καισαριανή», το αιθέριο τοπίο με τα κυπαρίσσια, το επιβλητικό πεύκο, ενώ υπάρχουν αρκετά ακόμη που δεν φαίνονται στη φωτογραφία. Ο Περικλής Βυζάντιος –του οποίου το έξοχο ολόσωμο πορτρέτο από τον Νικόλαο Λύτρα κλείνει τη φωτογραφία δεξιά –θα σημειώσει, αναπολώντας την έκθεση, ότι τα έργα του Παρθένη «έλαμπαν… και γέμιζαν την αίθουσα με οξυγόνο».
Σημείωση: Η Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, σε συνεργασία με το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος ετοιμάζει για τον επόμενο χρόνο μια μεγάλη επετειακή έκθεση για τα 100 χρόνια από την ίδρυση της Ομάδας Τέχνη. Η έκθεση φιλοδοξεί να ανασυστήσει τις δύο εμβληματικές εκθέσεις της Ομάδας, του 1917 στην Αθήνα και του 1919 στο Παρίσι. Το φετινό ημερολόγιο της ΕΠΜΑΣ είναι αφιερωμένο στο ίδιο θέμα.
