Ενδιαφέρον για το ελληνικό παρελθόν, μανία με τον Χίτλερ

Δεν είναι μόνο που οι μέρες πριν από τις γιορτές χαρακτηρίζονται από έντονη κινητικότητα στον χώρο των εκδόσεων. Είναι και η σταθερή τα τελευταία χρόνια προτίμηση του αναγνωστικού κοινού στην Ιστορία, με μεγάλο «κερδισμένο» τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ή τον απόηχό του. Κάπως έτσι, στις επιλογές που ακολουθούν περιλαμβάνονται τίτλοι για την επαναστατική βία στα Δεκεμβριανά του ’44, για τη μεταπολεμική Αμερική ως καταφύγιο χιλιάδων Ναζί αλλά και για τον ίδιο τον Χίτλερ, το «σκοτεινό του χάρισμα» και τους ανθρώπους που τον επηρέασαν. Οχι ότι βιογραφίες σε διαφορετικό κλίμα ή υποφωτισμένες πτυχές συρράξεων όπως ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος λείπουν: μια μελέτη για τη ζωή και το έργο του Χαρίλαου Τρικούπη και μια καταγραφή της πτώσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Ταυτόχρονα δεν λείπουν και σημαντικές παρεμβάσεις στην ιστοριογραφία της νεότερης Ελλάδας, όπως «Η Επανάσταση του 1821» του Βασίλη Κρεμμυδά (Gutenberg) και το «Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις 1821-2016» (Πόλις) του Γιώργου Β. Δερτιλή, για τα οποία δεν γίνεται εδώ αναλυτική μνεία. «Επόπτης» όλων, ένα έργο για την ιστοριογραφία του 20ού αιώνα και τον τρόπο που τον αντιμετωπίζουμε στη δημόσια σφαίρα, που ίσως άθελά του εξηγεί και εκείνο το ενδιαφέρον των αναγνωστών για το παρελθόν.

Τάσος Κωστόπουλος

Κόκκινος Δεκέμβρης

Το ζήτημα της επαναστατικής βίας

Εκδ. Βιβλιόραμα, 2016, σελ. 270

Τιμή 17 ευρώ

Εχουν γραφτεί «ολόκληρες βιβλιοθήκες» για τα Δεκεμβριανά του 1944. Αυτό που, σύμφωνα με τον Τάσο Κωστόπουλο, απωθεί τους περισσότερους ερευνητές είναι το ζήτημα της επαναστατικής βίας (εκτελέσεις, υλικές καταστροφές, ομηρεία) στη διάρκειά τους. Αποφεύγοντας τόσο την αποσιώπηση πλευρών που δεν συνάδουν με εξωραϊστικές αφηγήσεις όσο και το υποτίθεται αποϊδεολογικοποιημένο ψυχροπολεμικό ερμηνευτικό σχήμα των «τριών γύρων», ο δημοσιογράφος και συγγραφέας καταγράφει αφενός τη χαλκευμένη «πτωματολογία» ή τη σύσταση συλλόγων «θυμάτων και πληγέντων της ελασοκομμουνιστικής δράσεως» (με ονόματα όπως «Ο Αβελ») από την πλευρά των νικητών και αφετέρου την ελαχιστοποίηση των «υπερβασιών» ή την προβοκατορολογία των ηττημένων. Στις πηγές του, ακόμα κι ένα αδημοσίευτο χειρόγραφο 148 σελίδων του Ανδρέα Εμπειρίκου, με τίτλο «Ομηρος».

Enzo Traverso

Η Ιστορία ως πεδίο μάχης

Ερμηνεύοντας τις βιαιότητες του 20ού αιώνα

Μτφ. Νίκος Κούρκουλος

Εκδ. του Εικοστού Πρώτου, 2016, σελ. 360

Τιμή 19 ευρώ

Αρκεί μια ματιά ακόμα και στα σόσιαλ μίντια: ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, στην έρευνα και τη βιωμένη ευαισθησία, στους εμπειρογνώμονες και τη δημόσια χρήση της Ιστορίας, εμφανίζονται εντάσεις. Γιατί; Ο Εντσο Τραβέρσο κάνει καταρχήν λόγο για τα μεταβατικά χαρακτηριστικά των τελευταίων δεκαετιών, την επανανοηματοδότηση λέξεων όπως κομμουνισμός, επανάσταση, αγορά ή επιχείρηση, τη γέννηση της πλανητικής ιστορίας ή την ολοένα σημαντικότερη θέση του Ολοκαυτώματος στις αναπαραστάσεις του 20ού αιώνα. Αξονας του βιβλίου του ιταλού ιστορικού, οι ιστοριογραφικές διαμάχες που αναλύει καιρό τώρα, εξού και τα κεφάλαια για τον Ερικ Χόμπσμπαουμ, τον Φρανσουά Φιρέ, την αλληλογραφία Σαούλ Φριντλέντερ – Μάρτιν Μπρόστσατ, τον Μισέλ Φουκό και τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν. Δεν πρόκειται ωστόσο για στρυφνό ιστοριογραφικό δοκίμιο: «Ενας κόσμος χωρίς ουτοπίες», είναι ένα από τα συμπεράσματά του, «στρέφει αναπόφευκτα το βλέμμα του στο παρελθόν».

Eric Lichtblau

Οι Ναζί της διπλανής πόρτας

Μτφ. Αριάδνη Λουκάκου

Εκδ. Ποταμός, 2016, σελ. 448

Τιμή 20 ευρώ

Ολα ξεκίνησαν σε ένα κρησφύγετο στη Ζυρίχη στις αρχές του 1945, με μια απόρρητη συνομιλία μπροστά στο τζάκι, ανάμεσα σε έναν υψηλόβαθμο αμερικανό κατάσκοπο κι έναν στρατηγό των Ναζί: τον Αλεν Γουέλς Ντάλες, μελλοντικό αρχηγό της CIA, και τον Καρλ Βολφ, δεξί χέρι του Χάινριχ Χίμλερ. Κάπως έτσι, φύλακες σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή πρωτοπαλίκαρα του Χίτλερ εξασφάλισαν την είσοδό τους στις ΗΠΑ ως «πρόσφυγες πολέμου» και πρόσφεραν στις μυστικές υπηρεσίες της χώρας τις δικές τους: κάποιοι κατασκοπεύοντας μυστικά της ΕΣΣΔ, κάποιοι άλλοι παρέχοντας επιστημονική τεχνογνωσία. Οι πρώτοι δεν ήταν πολύ αποτελεσματικοί. Οι δεύτεροι έκαναν μέχρι και καριέρα, όπως ο σχεδιαστής των πυραύλων V2 Βέρνερ φον Μπράουν που εμφανίστηκε σε τηλεοπτικές εκπομπές του Ντίσνεϊ. Η ιστορία τους ξεδιπλώνεται από έναν βραβευμένο δημοσιογράφο, που βασίστηκε σε αποχαρακτηρισμένα έγγραφα αλλά και στις παλιότερες προσπάθειες δύο γερουσιαστών.

Ian Kershaw

Χίτλερ

Μτφ. Γρηγόρης Κονδύλης, Στέφανος Ροζάνης

Επιμέλ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος

Εκδ. Μεταίχμιο, 2016, σελ. 1.056

Τιμή 29 ευρώ

Οι «Sunday Times» το χαρακτήρισαν ως την «οριστική βιογραφία του φύρερ». Η αλήθεια είναι ότι το έργο του Ιαν Κέρσοου, ακόμα και στη συντομευμένη έκδοση της παλιότερης, δίτομης εκδοχής του (που είχε κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Scripta), δεν αφήνει πολλές πτυχές της ζωής του πρωταγωνιστή του αφώτιστες: από τη στιγμή που ο πατέρας του αντικατέστησε το επώνυμο Σίκλγκρουμπερ με το πιο εύηχο Χίτλερ μέχρι το τελευταίο γεύμα στο καταφύγιό του, η τρομακτική δράση του καλύπτεται εξαντλητικά. Βασικό ερώτημα του ιστορικού είναι «πώς μπόρεσε αυτός ο αλλόκοτος απροσάρμοστος να καταλάβει την εξουσία», ενώ το επιχείρημά του συνοψίζεται στη φράση «ο γρίφος της επιρροής του εντοπίζεται λιγότερο στην προσωπικότητα και περισσότερο στις συνθήκες». Παρόλο που η ζυγαριά τελικά γέρνει ελαφρώς προς το πρώτο, ο Κέρσοου συμπεραίνει ότι «σε οποιαδήποτε άλλη χρονική συγκυρία ο Χίτλερ θα είχε παραμείνει ένα τίποτα».

Laurence Rees

Μτφ. Ουρανία Παπακωνσταντοπούλου

Εκδ. Πατάκη, 2016, σελ. 391

Τιμή 19 ευρώ

Οι προσεγγίσεις στο «φαινόμενο Χίτλερ» που βασίζονται στη βεμπεριανή έννοια του «χαρισματικού ηγέτη» δεν είναι λίγες –στη δική του μελέτη, ο Ιαν Κέρσοου τις λαμβάνει υπόψη. Αυτό που κομίζει ο βρετανός παραγωγός ιστορικών ντοκιμαντέρ Λόρενς Ρις είναι, καθώς σημειώνει, «οι εκατοντάδες συνεντεύξεις που πήρα την τελευταία 20ετία από αυτόπτες μάρτυρες και αυτουργούς» του ναζιστικού καθεστώτος. Το αποτέλεσμα είναι ένα ακόμα εγχείρημα να απαντηθεί το συζητήσιμο ερώτημα «αν ο Χίτλερ ήταν ο διάβολος προσωποποιημένος, πώς κατάφερε να κάνει τόσους ανθρώπους να τον υπακούν», ενισχυμένο από μαρτυρίες Βαυαρών, όπως κάποιος Εμίλ Κλάιν, που παρατηρεί ότι «τον πίστευαν επειδή ήταν φανερό πως και ο ίδιος πίστευε όσα έλεγε, μιλούσε από καρδιάς κι αυτό ήταν κάτι σπάνιο εκείνη την εποχή».

Robert K. Wittman, David Kinney

Το ημερολόγιο του διαβόλου

Ο Αλφρεντ Ρόζενμπεργκ και τα κλεμμένα μυστικά του Γ’ Ράιχ

Μτφ. Γιάννα Σκαρβέλη

Εκδ. Πεδίο, 2016, σελ. 576

Τιμή 20 ευρώ

Ηταν από τα πρώτα μέλη του NSDAP. Τον Νοέμβριο του 1923, εισέβαλε σε εκείνη την μπιραρία του Μονάχου ένα βήμα πίσω από τον Χίτλερ. Ο Ρούντολφ Ες έλεγε ότι τα δικά του λόγια τον προετοίμασαν ψυχολογικά για τη διοίκηση του Αουσβιτς. Μέχρι και ημερολόγιο κρατούσε για όλα αυτά ο Αλφρεντ Ρόζενμπεργκ, το οποίο πάντως πέρασε από κάμποσες κινηματογραφικές περιπέτειες. Αυτές καταγράφει «Το ημερολόγιο του διαβόλου» των Ρόμπερτ Ουίτμαν, ιδρυτή της αμερικανικής Ομάδας κατά των Πολιτισμικών Εγκλημάτων, και Ντέιβιντ Κίνεϊ, δημοσιογράφου, καθώς και τον βίο του συγγραφέα του ή του αμερικανού δικηγόρου που το απέκρυψε. Το αυθεντικό κείμενο εμφανίζεται μάλλον σποραδικά, έστω κι έτσι όμως οι σκέψεις του ανθρώπου που φέρεται να έπεισε τον Χίτλερ για την ύπαρξη μιας παγκόσμιας εβραϊκής συνωμοσίας αποκαλύπτονται. «Με κυριεύει η οργή όταν σκέφτομαι τι έκαναν αυτά τα παράσιτα στη Γερμανία» γράφει. «Εχω τουλάχιστον μια ικανοποίηση: ότι έβαλα το λιθαράκι μου στην αποκάλυψη αυτής της προδοσίας».

Eugene Rogan

Η πτώση των Οθωμανών

Ο μεγάλος πόλεμος στη Μέση Ανατολή, 1914-1920

Μτφ. Ελένη Αστερίου

Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2016, σελ. 504

Τιμή 32 ευρώ

Η εκστρατεία στην Καλλίπολη θεωρείται «πανωλεθρία του Τσόρτσιλ». Η Αραβική Εξέγερση είχε ηγέτη τον «Λόρενς της Αραβίας». Να μερικές στερεότυπες προσεγγίσεις για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο που παραγνωρίζουν την εμπειρία της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οπως όμως ισχυρίζεται ο Γιουτζίν Ρόγκαν, το μέτωπο της Μέσης Ανατολής και αμείλικτο για αμφότερες τις πλευρές ήταν και, αντίθετα από το δυτικό, ενέπλεξε εκτός από στρατούς και ολόκληρους λαούς. Αναλύοντας μάχες και διακυβεύματα, παραθέτοντας στιχάκια οθωμανών στρατιωτών ή μαρτυρίες Αρμενίων που γλίτωσαν από τη Γενοκτονία, αντλώντας πληροφορίες από ημερολόγια, απομνημονεύματα αλλά και έγγραφα δυσπρόσιτων οργανισμών (όπως το Αρχείο Στρατιωτικών και Στρατηγικών Μελετών στην Αγκυρα), ο καθηγητής της Οξφόρδης ρίχνει φως σε ένα σχεδόν αγνοημένο από τη δυτικοκεντρική ιστοριογραφία κομμάτι του Μεγάλου Πολέμου, που διαμόρφωσε τη Μέση Ανατολή με τρόπο δυσάρεστα ορατό μέχρι σήμερα.

Λύντια Τρίχα

Χαρίλαος Τρικούπης

Εκδ. Πόλις, 2016, σελ. 624

Τιμή 26 ευρώ

Θεμελιωτής του ελληνικού κοινοβουλευτισμού, εκσυγχρονιστής και πατέρας των ελληνικών σιδηροδρόμων; Ή υπερβολικά αγγλόφιλος, εκπονητής ενός προγράμματος επιθετικού εξευρωπαϊσμού και υπεύθυνος για μεγάλα δάνεια και πτωχεύσεις; Σύμφωνα με τη Λύντια Τρίχα, ο Χαρίλαος Τρικούπης προσφέρεται και για μυθοποίηση και για δαιμονοποίηση. Από την πλευρά της, η νομικός και ερευνήτρια του τρικουπικού αρχείου επιχειρεί να αποφύγει την εξιδανίκευση αλλά και τον σχετικισμό. Παραδίδει μια πολιτική κυρίως βιογραφία του «σημαντικότερου έλληνα πολιτικού του 19ου αιώνα», εμπλουτισμένη με στοιχεία για τις ενδυματολογικές συνήθειές του, για το ενδιαφέρον του στις θεωρίες του Χέρμπερτ Σπένσερ ή τον παράφορο έρωτά του με τη βαρόνη Μαρία Φον Τράουτενμπεργκ και αποτιμά το έργο του ξεκινώντας με την πεποίθηση ότι ο πλατωνικός ορισμός του ιδανικού ηγέτη στην «Πολιτεία» «θα μπορούσε κάλλιστα να περιγράφει τον Τρικούπη».

Αντώνης Λιάκος

Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου

Εκδ. Νεφέλη, 2016, σελ. 624

Τιμή 34,50 ευρώ

Δεν πειράζει που μιλάμε για δεύτερη έκδοση ενός έργου του 1993. Μια ματιά στα αρχικά ερευνητικά ερωτήματα που υπενθυμίζει στον νέο πρόλογό του ο συγγραφέας καταδεικνύει την όποια επικαιρότητα του εγχειρήματος. Πώς η Ελλάδα του Μεσοπολέμου εξισορρόπησε την ανάγκη για οικονομική σταθερότητα με εκείνη των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων; Πώς οι τελευταίες έγιναν διεθνές ζήτημα; Πώς συνδυάστηκαν οι δανειακές ανάγκες με την αποκατάσταση των προσφύγων; Η σύνδεση με το σήμερα είναι μάλλον προφανής και ο ιστορικός την υπογραμμίζει: υποστηρίζει ότι η κοινωνική ρήξη των δεκαετιών ’40 και ’50 οφείλεται στη σύνθλιψη του χώρου των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων και ότι το ανανεωμένο ενδιαφέρον για την κοινωνική ιστορία αντιλαμβάνεται ότι οι ασφαλίσεις, οι ρυθμίσεις για το ωράριο ή την παιδική εργασία επηρεάζουν μακροπρόθεσμα μια κοινωνία. Στο κάτω κάτω πρόκειται για μια περίοδο επηρεασμένη από την ίδρυση της ΓΣΕΕ ή του ΙΚΑ και για μια χώρα όπου ακόμα ακούγεται ότι το οκτάωρο καθιερώθηκε από τον Μεταξά.