«Η Αθήνα έχει πολλές φιδοφωλιές, η Θεσσαλονίκη μία»

Ο Νάσος Βαγενάς είχε προτρέψει τον Ηλία Σπυρόπουλο να συγκεντρώσει τα γραπτά του για τον συγγραφέα Γιώργο Ιωάννου σε έναν τόμο. Και δικαιώθηκε από το ποιοτικό αποτέλεσμα. Ο τόμος φέρει τον τίτλο Γιώργος Ιωάννου – Ο άνθρωπος, ο συγγραφέας (εκδ. Οδός Πανός, 2016). Είναι η συλλογική αναδημοσίευση των μελετημάτων του Ηλία Σπυρόπουλου για τον συγγραφέα της Σαρκοφάγου που εκπονήθηκαν σε ένα διάστημα τριάντα χρόνων (1985-2016) με οδηγούς την ιδιωτική μνήμη, το φιλολογικό αισθητήριο του Σπυρόπουλου και την εμπειρία της φιλίας του με τον Ιωάννου: «Χαρακτηριστικό αυτών των γραπτών μου είναι ότι βασίζονται περισσότερο σε προσωπικές μνήμες και τεκμήρια και λιγότερο σε καταθέσεις άλλων∙ είναι, θα λέγαμε, μαρτυρία από πρώτο χέρι» (σ. 173). Τον τόμο συναπαρτίζουν οκτώ φροντίσματα δημοσιευμένα σε διάφορα περιοδικά (Θέματα Λογοτεχνίας, Οδός Πανός, Παρατηρητής, Φιλόλογος). Την έκδοση συμπληρώνουν ένα εγκυκλοπαιδικού τύπου κείμενο που συνοψίζει σχεδιαγραμματικά τα πεπραγμένα της έρευνας αναφορικά με την πεζογραφία του Ιωάννου, γραπτές κρίσεις πνευματικών δημιουργών για τα δημοσιεύματα, ιδιόχειρα επιστολικά σημειώματα και αφιερώσεις που αποτυπώνουν τη φιλία Σπυρόπουλου και Ιωάννου, και ένα κατατοπιστικό γενικό ευρετήριο. Προσφέρονται πρωτογενείς πληροφορίες και συγκροτημένες προσεγγίσεις που φωτίζουν τον Ιωάννου όχι μόνο ως πνευματικό δημιουργό της εξομολογούμενης προσωπικής και συλλογικής μνήμης, αλλά και ως άνθρωπο και εκπαιδευτικό που ζούσε και κινούνταν με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο στην αστική καθημερινότητα της μεγάλης πόλης με τις ασφυκτικές αγωνίες, στον κλοιό των υπηρεσιακών καθηκόντων, μετακινήσεων και μεταβολών, στις διαπροσωπικές του σχέσεις με φίλους και ομότεχνους, φέροντας βαρύ το φορτίο από ναυαγισμένες φιλίες, προσωπικά αδιέξοδα και ψυχικές δοκιμασίες. Πλευρές της προσωπικότητάς του που δεν γνωρίζει το πλατύ αναγνωστικό κοινό.

Δύο επιλογές

Ο τόμος συνδυάζει ισόρροπα δύο υφολογικές επιλογές. Ο αναγνώστης μετακινείται αβίαστα και δίχως αμηχανία από το άμεσο και οικείο ύφος του κειμένου «Από τα χρόνια και τα χαρτιά του Γιώργου Ιωάννου» στη φιλολογική διερεύνηση των ενδοκειμενικών τεκμηρίων και στον τρόπο με τον οποίο παρεμβαίνει η οξεία κριτική ματιά και η διακειμενική όραση του έμπειρου φιλολόγου στο πεδίο των βιβλιογραφικά καταγεγραμμένων συζητήσεων («Επιλεγόμενα στο αφιέρωμα Η Λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης», «Παιδική Μούσα και στη νεοελληνική ποίηση;»). Από τη μια παρακολουθεί κανείς λ.χ. τον Ιωάννου στην καθημερινότητά του ως σχολιαστή παράξενων επωνύμων και ως χαρισματικό αφηγητή ιστοριών ο οποίος κέρδιζε την ομήγυρη με τα ευφυολογήματα και τα λογοπαίγνιά του. Ειδικά στα λογοπαίγνια ο Ιωάννου αποδεικνύεται επιδέξιος μάστορας. Ενα από τα πλέον τολμηρά καταγράφεται στους πρώτους μήνες της χούντας: «Ενα βράδυ που είχε πιει κάπως, σε μια ονομαστική γιορτή, δεν μπόρεσε και διέπραξε το καλαμπούρι του: “Καλό ξεκόλλιασμα!” φώναξε υψώνοντας το ποτήρι του» (Επιτάφιος Θρήνος, σ. 112)». Το λογοπαίγνιο είχε να κάνει με τον βασιλικό πρωθυπουργό της χούντας, τον αρεοπαγίτη Κόλλια. Αν και ταυτισμένος υπαρξιακά με τη γενέτειρά του Θεσσαλονίκη δεν διστάζει μετά τη μετοίκησή του στην Αθήνα να μιλήσει για τη στενόκαρδη συμπεριφορά των πνευματικών κύκλων της συμπρωτεύουσας, τους οποίους αποκαλούσε «τα οφίδια της Οφιούσσας». Δεν παρέλειπε να υπογραμμίζει ότι σε σύγκριση με τη «σφιχτοκούραδη» Θεσσαλονίκη «η Αθήνα, η μητριά του, τον περιέβαλε με ειλικρινέστερη συμπάθεια» (σ. 80). Είπε κάποτε στον Σπυρόπουλο: «Η Αθήνα έχει πολλές φιδοφωλιές, κι έτσι έχεις τη δυνατότητα να επιλέξεις τη λιγότερο φαρμακερή. Στη Θεσσαλονίκη όμως η φιδοφωλιά είναι μία και μόνη, δεν έχεις την πολυτέλεια της επιλογής» (ό.π.). Παρακολουθούμε τον Ιωάννου των πέτρινων επαγγελματικών χρόνων που ακολούθησαν την αποπομπή του από το Κολλέγιο Αθηνών, τον άνθρωπο που ζούσε στη σκιά της έντρομης αμηχανίας του για το πραγματικό του επίθετο «Σορολόπης», τον συγγραφέα με το έμφυτο χιούμορ του αυτοδιακωμωδούμενου, τον (αυτο)σαρκασμό, την αιχμηρή θυμόσοφη ειρωνεία που εξαπέλυε από τους «Θυσάνους» του Φυλλαδίου του εναντίον πραγμάτων και προσώπων που σχετίζονταν με τη δημοσιοϋπαλληλική ζωή, εναντίον των πανεπιστημίων και ορισμένων καθηγητών, εναντίον ομοτέχνων και παλιών φίλων (Πετρόπουλος, Χριστιανόπουλος, Μαρωνίτης).

Από την άλλη, στο κείμενο «Επί τας πηγάς των υδάτων του Γιώργου Ιωάννου» παρακολουθούμε βήμα βήμα την ενδοκειμενική τεκμηρίωση των πηγών από τις οποίες άντλησε ο Ιωάννου το υλικό των λογοτεχνικών του έργων, αλλά και τους παράγοντες που καθόρισαν την πνευματική του διαμόρφωση: τις πολιτισμικές όψεις και επιρροές της προσφυγικής του καταγωγής, τον θρακιώτικο λαϊκό πολιτισμό, τη δεξαμενή των οικογενειακών εμπειριών, τον κώδικα αξιών και το κοινωνικό ήθος που του διαμόρφωσε η λαϊκή και φτωχά βιοποριζόμενη οικογένειά του, την ανθρωπογεωγραφία και τα μνημεία της Θεσσαλονίκης, τις φιλολογικές του σπουδές, τη θητεία του στη Μέση Εκπαίδευση, την ανάμειξή του στη χριστιανική αδελφότητα της Ζωής, την πνευματική ατμόσφαιρα του περιοδικού Διαγώνιος, τον δημιουργικό οίστρο της αθηναϊκής περιόδου, τη θέση του στη διεύθυνση του περιοδικού Ελεύθερη Γενιά όπου αξιολογούσε τα κείμενα που του έστελναν έφηβοι φερέλπιδες λογοτέχνες.

Πολυσχιδές έργο

Συνάγουμε ανάγλυφη την εικόνα της πνευματικής προσωπικότητας του Ιωάννου με το αναγνωρίσιμο ύφος και το πολυσχιδές έργο: ποίηση, πεζογραφία, θέατρο σατιρικής διάθεσης, ένθερμη σπουδή της λαϊκής παράδοσης (δημοτικό τραγούδι, παραμύθια, Καραγκιόζης), μετάφραση κειμένων της αρχαίας γραμματείας (Ιφιγένεια η εν Ταύροις του Ευριπίδη, 12ο βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας, Germania του Τάκιτου).

Ο Ιωάννου, σημειώνει ο Σπυρόπουλος, είναι ο συγγραφέας με «την ικανότητα να αναφέρεται σε προσωπικά του βιώματα, σχέσεις, καταστάσεις, συγκινήσεις με τον πιο άμεσο και υποκειμενικό τρόπο, και όμως να δημιουργεί την εντύπωση πολύ συχνά ότι και πάλι μας δίνει με αντικειμενικό τρόπο πράγματα που αφορούν και μας, σκέψεις δικές μας, που αφορούν τον σημερινό Θεσσαλονικιό, τον σημερινό Ελληνα και γενικότερα τον σημερινό άνθρωπο» (σ. 123). Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Η συμβολή του Ηλία Σπυρόπουλου έγκειται και στην ανάδειξη του Ιωάννου ως ανθρώπου της εκπαίδευσης, συνθήκη βοηθητική για την καλύτερη γνωριμία με το έργο του. Ο συγγραφέας τού «Για ένα φιλότιμο» ήταν η ψυχή της ομάδας εργασίας για το τρίτομο «Ανθολόγιο των τάξεων του Δημοτικού», βασικός συντελεστής της ανανέωσης των σχολικών εγχειριδίων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στη Μέση Εκπαίδευση το 1975-76 (εισήγαγε κείμενα 33 νέων συγγραφέων μεταξύ των οποίων Καζαντζάκης, Σικελιανός, Ελύτης, Ρίτσος, Βρεττάκος κ.ά.), στυλοβάτης του μαθητικού περιοδικού Ελεύθερη Γενιά (1976-1981) προσφέροντας μόρφωση και αγωγή στους εφήβους αλλά και βοήθεια στον συνάδελφο εκπαιδευτικό. Πρέσβευε το αξίωμα της παιδαγωγικής στόχευσης της λογοτεχνίας και θεωρούσε ότι ένας λογοτέχνης γίνεται κλασικός όταν κείμενά του συμπεριλαμβάνονται στα σχολικά εγχειρίδια και ανθολόγια λογοτεχνίας.

Υπόδειγμα