Υπήρχαν στον Διαφωτισμό ιδέες που περιέκλειαν επικίνδυνα σπέρματα και δικαιολογημένα δέχονται σήμερα κριτική, ως αιτίες για μερικές από τις παθογένειες της ύστερης νεωτερικότητας. Αλλά η κληρονομιά του Διαφωτισμού έχει έναν πυρήνα που, περισσότερο ίσως από οτιδήποτε άλλο στην ιστορία της ανθρωπότητας, μας δίνει το δικαίωμα να μιλάμε για πρόοδο, αν βέβαια πρόοδος σημαίνει κάτι βαθύτερο από τεχνολογικά επιτεύγματα και υλική ευδαιμονία. Ο πυρήνας αυτός είναι η θέση ότι το ανθρώπινο υποκείμενο αποτελεί αυταξία, ότι είναι υπεύθυνο και υπόλογο μόνο για τις δικές του πράξεις ή παραλείψεις, ότι δεν πρέπει να κρίνεται και να καλείται να λογοδοτήσει για ό,τι έκαναν ή παρέλειψαν να κάνουν άλλα μέλη της φυλής του, του έθνους του, του θρησκεύματός του, της οικογένειάς του ή οποιασδήποτε άλλης κοινότητας της οποίας μετέχει.

Αυτή ήταν η μεγαλύτερη πνευματική και ηθική επανάσταση στην Ιστορία. Ηταν η απελευθέρωση από τα απάνθρωπα δεσμά της συλλογικής ευθύνης και της συλλογικής ενοχής, έννοιες που για αιώνες συντηρούνταν ακόμη και από προηγμένους πολιτισμούς. Απηχούνται στην ελληνική μυθολογία (η θυσία της Ιφιγένειας είναι το γνωστότερο ανάμεσα σε πολλά παραδείγματα), σφραγίζουν την Παλαιά Διαθήκη (με το προπατορικό αμάρτημα, αλλά και με πλήθος από σαρωτικές τιμωρητικές επεμβάσεις του Γιαχβέ), χρησιμοποιήθηκαν ως δικαιολογία για τις διώξεις των Εβραίων στη χριστιανική Ευρώπη.

Περιττό να θυμίσουμε ότι οδήγησαν στην Τελική Λύση (το Ολοκαύτωμα), στα αντίποινα της Βέρμαχτ με θύματα αμάχους στις κατεχόμενες χώρες, αλλά και στις πρακτικές του σταλινισμού, από την ομηρεία, τις διακρίσεις και τις κυρώσεις εις βάρος συγγενών των αντιφρονούντων μέχρι την εκτόπιση «ύποπτων» εθνοτήτων στη Σιβηρία. Ο κατάλογος είναι μακρύς, γιατί ό,τι και αν λέει ο Αντόρνο κανένας ολοκληρωτισμός δεν μπορεί να ανεχτεί τον Διαφωτισμό: οι ολοκληρωτισμοί εμπνέονται από ουτοπίες στις οποίες υπάρχουν μόνο τέλεια, ομοιόμορφα ανθρώπινα σύνολα –οι ατομικές ιδιαιτερότητες, οι αντιθέσεις και οι εντάσεις τους θα ήταν ανυπόφορα ψεγάδια για την τελειότητά τους.

Το Ισλαμικό Κράτος είναι η πιο πρόσφατη μορφή ενός προνεωτερικού και συγχρόνως, όσο και αν φαίνεται οξύμωρο, μεταμοντέρνου ολοκληρωτισμού. Κεντρική θέση στην ιδεολογία και τις πρακτικές του έχει η αντίληψη περί συλλογικής ενοχής των λαών της χριστιανικής Δύσης για τις πρόσφατες στρατιωτικές επεμβάσεις στη Μέση Ανατολή, ακόμη και για τις Σταυροφορίες (που είναι ένα νέο είδος προπατορικού αμαρτήματος), αλλά και η αντίληψη περί συλλογικής ενοχής του λαού της Τουρκίας, επειδή η χώρα αυτή «προστατεύει τον Σταυρό».

Οι τρομοκρατικές επιθέσεις του Ισλαμικού Κράτους δεν γίνονται εναντίον στρατιωτικών στόχων, όπως άλλοτε οι επιθέσεις του FNL στον πόλεμο ανεξαρτησίας της Αλγερίας ή του IRA στην Ιρλανδία και σήμερα ίσως του κουρδικού PKK. Εμείς τις θεωρούμε τυφλές, αλλά για τη λογική του Ισλαμικού Κράτους είναι πολεμικές επιχειρήσεις σε έναν πόλεμο που διεξάγεται παντού και στον οποίο δεν υπάρχουν άμαχοι (πρόκειται εδώ για ένα χαρακτηριστικά μεταμοντέρνο γνώρισμα της ιδεολογίας του).

Αυτό είναι από μόνο του εφιαλτικό. Το κάνει όμως εφιαλτικότερο η σπουδή με την οποία πολλοί κατ’ ιδίαν αντίληψη αριστεροί στη Δύση δικαιολογούν έμμεσα τέτοιες ενέργειες, μετατοπίζοντας το βάρος της καταδίκης από αυτές τις ίδιες και τη λογική που τις υπαγορεύει στην υποτιθέμενη αιτία τους, δηλαδή τον δυτικό ιμπεριαλισμό.

Ετσι, οι θύτες γίνονται δίκαιοι τιμωροί και τα θύματα, αν δεν φταίνε τα ίδια γι’ αυτό που έπαθαν, πρέπει από κάποιο υπερπέραν να καλέσουν τους συγγενείς και όλους τους ομοεθνείς τους να αναζητήσουν την ενοχή στις γραμμές τους.

Με τον τρόπο αυτόν η πρωτόγονη έννοια της συλλογικής ενοχής, που πετάχτηκε έξω από την πόρτα του δυτικού πολιτισμού έπειτα από αγώνες αιώνων, ξαναμπαίνει από το παράθυρο, με ολοπρόθυμους συνεργούς διανοούμενους και ακτιβιστές που αυτοπροσδιορίζονται ως προοδευτικοί και βαθμολογούν άτεγκτα την προοδευτικότητα των άλλων ξεψειρίζοντας την κάθε λέξη τους. Η Δύση δεν κινδυνεύει από το Ισλαμικό Κράτος ή από οποιαδήποτε μορφή ισλαμικού φονταμενταλισμού αυτή καθαυτήν.

Ο πραγματικός κίνδυνος είναι η ενοχική, αυτοκτονική εγκατάλειψη των ζωτικότερων αξιών της.