Η ανοικτή κοινωνία κινδυνεύει

Πολύ πριν εκλεγεί πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών ο Ντόναλντ Τραμπ, έστειλα στους φίλους μου μια ευχετήρια κάρτα για τη νέα χρονιά που έγραφε: «Αυτή τη φορά δεν είναι μια από τα ίδια. Σας εύχομαι τα καλύτερα σε έναν προβληματικό κόσμο». Τώρα αισθάνομαι την ανάγκη να μοιραστώ αυτό το μήνυμα με τον υπόλοιπο κόσμο. Αλλά πριν το κάνω, θα πρέπει να σας πω ποιος είμαι και τι υποστηρίζω.

Είμαι ένας 86χρονος Ούγγρος εβραϊκής καταγωγής που έγινε αμερικανός πολίτης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εμαθα από πολύ νωρίς πόσο σημαντικό είναι ποιο είδος καθεστώτος επικρατεί. Η εμπειρία που σημάδεψε τη ζωή μου ήταν η κατάληψη της Ουγγαρίας από τη χιτλερική Γερμανία το 1944. Πιθανότατα θα είχα χαθεί εάν δεν είχε καταλάβει ο πατέρας μου τη σοβαρότητα της κατάστασης. Προμηθεύτηκε ψεύτικα διαβατήρια για την οικογένειά του και πολλούς άλλους Εβραίους. Με τη βοήθειά του, οι περισσότεροι επέζησαν.

Το 1947 απέδρασα από την Ουγγαρία, όταν στη χώρα κυβερνούσε το κομμουνιστικό καθεστώς, για την Αγγλία. Ως φοιτητής στη London School of Economics, δέχθηκα επιρροές από τον φιλόσοφο Καρλ Πόπερ και ανέπτυξα τη δική μου φιλοσοφία πάνω στα δίδυμα θεμέλια της πιθανότητας του λάθους και της σκέψης. Διαχώρισα δύο τύπους καθεστώτων: αυτά στα οποία ο λαός εκλέγει τους ηγέτες του, οι οποίοι με τη σειρά τους υποτίθεται ότι προασπίζονται τα συμφέροντα των ψηφοφόρων τους, και εκείνα στα οποία εκείνοι που κυβερνούν χειραγωγούν τις μάζες προς όφελος των δικών τους συμφερόντων. Κάτω από την επιρροή του Πόπερ, ονόμασα τις κοινωνίες του πρώτου τύπου ανοικτές και τις κοινωνίες του δεύτερου κλειστές.

Η κατάταξη αυτή είναι πολύ απλοϊκή. Υπάρχουν πολλές διαβαθμίσεις και παραλλαγές στην Ιστορία και πολλά διαφορετικά επίπεδα διακυβέρνησης σε κάθε ιδιαίτερη περίπτωση. Ακόμη κι έτσι, όμως, βρήκα αυτόν τον διαχωρισμό ανάμεσα στα δυο τύπους πολύ χρήσιμο. Εγινα ένας δραστήριος θιασώτης του πρώτου τύπου και πολέμιος του δεύτερου.

Η φάση αυτή της Ιστορίας νομίζω ότι είναι επώδυνη. Οι ανοικτές κοινωνίες διέρχονται κρίση και διάφοροι τύποι κλειστών κοινωνιών –από τις φασιστικές δικτατορίες έως τα μαφιόζικα κράτη –βρίσκονται σε άνοδο. Πώς μπόρεσε να συμβεί κάτι τέτοιο; Η μόνη εξήγηση που μπορώ να βρω είναι ότι οι εκλεγμένοι ηγέτες απέτυχαν να ικανοποιήσουν τις δίκαιες προσδοκίες και φιλοδοξίες των ψηφοφόρων τους και ότι αυτή η αποτυχία έκανε τους τελευταίους να απογοητευτούν από τις επικρατούσες εκδοχές της δημοκρατίας και του καπιταλισμού. Με απλά λόγια, πολλοί άνθρωποι ένιωσαν ότι οι ελίτ έκλεψαν τη δημοκρατία τους.

Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, οι Ηνωμένες Πολιτείες αναδείχθηκαν ως η μοναδική εναπομείνασα υπερδύναμη. Παρέμεναν ισότιμα προσανατολισμένες στις αρχές της δημοκρατίας και της ελεύθερης αγοράς. Η πιο σημαντική εξέλιξη από τότε ήταν η παγκοσμιοποίηση των χρηματοπιστωτικών αγορών. Η αιχμή του δόρατος των υποστηρικτών αυτής της διαδικασίας ήταν ότι με την παγκοσμιοποίηση αυξάνεται ο παγκόσμιος πλούτος. Υποστήριζαν ακόμη ότι οι νικητές θα αποζημίωναν τους χαμένους. Το επιχείρημα αυτό ήταν λανθασμένο επειδή δεν ελάμβανε υπόψη του το γεγονός ότι οι νικητές σπανίως, αν όχι ποτέ, αποζημιώνουν τους χαμένους. Αλλά οι δυνάμει νικητές ξόδεψαν πολλά χρήματα για να επικρατήσει η άποψή τους. Είναι αυτοί που εγώ ονομάζω «φονταμενταλιστές της αγοράς».

Η αλήθεια είναι ότι η παγκοσμιοποίηση έφερε κάποιου είδους σύγκλιση ανάμεσα στις πλούσιες και τις φτωχές χώρες. Κι αυτό ήταν καλό. Αλλά παράλληλα αύξησε τις ανισότητες ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς. Κι αυτό δεν ήταν. Στον ανεπτυγμένο κόσμο αυτοί που ωφελήθηκαν ήταν κυρίως οι κάτοχοι του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, οι οποίοι και δεν ξεπερνούν το 1% του πληθυσμού. Η έλλειψη πολιτικών αναδιανομής του πλούτου είναι η βασική πηγή της δυσαρέσκειας. Και αυτό ακριβώς εκμεταλλεύτηκαν οι αντίπαλοι της δημοκρατίας.

Υπάρχουν όμως και άλλοι λόγοι, ειδικά στην Ευρώπη. Ημουν θερμός υποστηρικτής της ευρωπαϊκής ιδέας από την αρχή της. Θεωρούσα πάντοτε την ΕΕ ενσάρκωση της ανοικτής κοινωνίας: μια ένωση κρατών που αποφάσισαν να θυσιάσουν μέρος της κυριαρχίας τους για το κοινό καλό. Αλλά κάτι πήγε στραβά. Μετά το κραχ του 2008, μια εθελοντική ένωση ίσων μετατράπηκε σε σχέση μεταξύ πιστωτών και χρεωστών, στην οποία οι χρεώστες δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους και οι πιστωτές θέτουν τους όρους στους οποίους οι χρεώστες πρέπει να υπακούσουν. Η σχέση αυτή δεν είναι ούτε εθελοντική ούτε ισότιμη.

Η Γερμανία αναδείχθηκε σε ηγεμονική δύναμη στην Ευρώπη. Αλλά απέτυχε να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις που απορρέουν από μια επιτυχημένη ηγεμονία. Αρκεί να συγκρίνει κανείς τη στάση των ΗΠΑ μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τη στάση της Γερμανίας μετά το κραχ του 2008. Οι ΗΠΑ συνέταξαν το σχέδιο Μάρσαλ, το οποίο οδήγησε στην ανάπτυξη της ΕΕ. Η Γερμανία επέβαλε ένα πρόγραμμα λιτότητας που εξυπηρέτησε τα στενά της συμφέροντα. Το αποτέλεσμα είναι η Ευρώπη και η ευρωζώνη να γίνουν εξαιρετικά δυσλειτουργικές. Και το αποτέλεσμα ήταν να αποξενωθούν οι πολίτες, γεγονός που οδήγησε στην ανάδυση των λαϊκιστικών κινημάτων. Η ΕΕ βρίσκεται σήμερα σε μια διαδικασία αποσύνθεσης. Διαδικασία η οποία έλαβε νέα ώθηση το 2016, πρώτα με το Brexit, στη συνέχεια με την εκλογή του Τραμπ στις ΗΠΑ, έπειτα με το Οχι στο ιταλικό δημοψήφισμα.

Αλλά σε κρίση βρίσκεται και η ίδια η δημοκρατία. Ακόμη και στις ΗΠΑ εξελέγη ένας απατεώνας που θα ήθελε να είναι δικτάτορας. Τι μας περιμένει; Είμαι σίγουρος ότι η δημοκρατία θα αποδειχθεί ανθεκτική στις ΗΠΑ. Το Σύνταγμα και οι θεσμοί, μεταξύ των οποίων και η τέταρτη εξουσία, είναι αρκετά ισχυρά για να αντέξουν τις υπερβολές της εκτελεστικής εξουσίας. Οι ΗΠΑ όμως δεν θα μπορέσουν σε αυτήν την φάση να προστατεύσουν και να προωθήσουν τη δημοκρατία στον υπόλοιπο κόσμο. Ο Τραμπ θα προτιμάει να κάνει συμφωνίες παρά να υπερασπίζεται αρχές. Κι αυτός είναι ένας επιπλέον λόγος για τον οποίο ανησυχώ ιδιαίτερα για τη μοίρα της Ευρώπης, η οποία κινδυνεύει από την επιρροή του Βλαντίμιρ Πούτιν, ενός ηγέτη που η αντίληψή του για την εξουσία είναι ασύμβατη με τις αρχές της ανοικτής κοινωνίας. Ο Πούτιν δεν είναι παθητικός ευεργετούμενος των τελευταίων εξελίξεων. Δούλεψε σκληρά για να οδηγηθούμε σε αυτές. Ο στόχος του είναι να αποσταθεροποιήσει τις δυτικές δημοκρατίες.