Ο πυρήνας του δράματος

Αριστοτέλης έγραφε πως οι τραγικοί ποιητές, δηλαδή οι θεμελιωτές του θεάτρου και των κωδίκων του, έτρωγαν τα ψίχουλα που έπεφταν από το τραπέζι του Ομήρου. Κύριο θέμα, πυρηνικό θα έλεγα, των τραγικών ήταν η οικογένεια. Η «Ιλιάδα» ξεκινάει με την τραγική φιγούρα ενός τρωαδίτη πατέρα ιερέα που έρχεται στο στρατόπεδο των Ελλήνων να ζητήσει την κόρη του Χρυσηίδα που τη βιάζει στη σκηνή του ο Αγαμέμνων. Στην «Ιλιάδα», πάντα η έξοχη σκηνή της συνάντησης του Εκτορα με τη σύζυγό του Ανδρομάχη και το νήπιο γιο του Αστυάνακτα στις επάλξεις είναι μια καθοριστική ηθική ματιά μέσα στο απάνθρωπο πολεμικό τοπίο.

Εξάλλου και στην «Οδύσσεια» η Πηνελόπη και ο γιος τού Οδυσσέα, Τηλέμαχος, καθώς και η επιστροφή του περιπλανώμενου ήρωα στη συζυγική παστάδα είναι εξαίσια αναφορά στον οικογενειακό πυρήνα ως θεμέλιο λίθο της συγκροτημένης σε κοινωνία ανθρώπινης ομάδας.

Στο πρώτο σωζόμενο δράμα της Ιστορίας, τους «Πέρσες» του Αισχύλου, κύρια πρόσωπα είναι μια μητέρα που αγωνιά για τον γιο της ο οποίος αργεί να έρθει από την εκστρατεία στην Ελλάδα και όταν γυρίσει του συμπαραστέκεται στην ήττα του, ενώ ο νεκρός βασιλιάς πατέρας του έρχεται από τον Αδη να τον κακίσει για τα λάθη του και να οριοθετήσει πότε μια πρωτοβουλία παραβιάζει ανθρώπινους και θεϊκούς νόμους.

Στο δεύτερο έργο της ιστορίας του παγκόσμιου θεάτρου, τις «Ικέτιδες» του Αισχύλου, ένας πατέρας διαπλέει το Αιγαίο με τις κόρες του για να αποφύγουν αιμομικτικό γάμο με τα ξαδέρφια τους.

Στους «Επτά επί Θήβας», τρίτο έργο στην ιστορία του θεάτρου, δύο αδέρφια αλληλοσκοτώνονται καταραμένα από τον πατέρα τους για τη διεκδίκηση της εξουσίας.

Και βέβαια στο αριστούργημα των αιώνων, την αισχυλική «Ορέστεια», ο δραματικός πυρήνας είναι η οικογένεια των Ατρειδών και η πορεία της από την ύβριν στην κάθαρσιν.

Κάνω ένα άλμα αιώνων για να θυμίσω πως ο μείζων έλληνας δραματουργός της νεότερης Ελλάδας, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, στο έργο του «Ο δείπνος» συγκεντρώνει σε ένα νεκρόδειπνο όλους τους τραγικούς ήρωες της οικογένειας των Ατρειδών στον Αδη: Κλυταιμνήστρα, Αγαμέμνων, Ηλέκτρα, Χρυσόθεμις, Ορέστης, Αίγισθος.

Αλλά και ο μακαρίτης Παύλος Μάτεσις στο άπαιχτο (προς ντροπή όσων είχαν το καθήκον να το κάνουν) έργο του «Η βουή» συγκεντρώνει σ’ ένα μαυσωλείο των Ατρειδών όλα τα τραγικά πρόσωπα αόρατα να παρακολουθούν τους τουρίστες που επισκέπτονται τον «μύθο» τους.

ΤΡΑΓΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ. Ο «Αμλετ», ο «Οθέλλος», ο «Μάκβεθ», κυρίως ο «Ληρ» του Σαίξπηρ είναι μαζί με τα «Αντώνιος και Κλεοπάτρα», «Κυμβελίνος» κ.λπ. τραγικές συγκρούσεις των μελών μιας οικογένειας εντός των τειχών του οίκου και στον αναπεπταμένο χώρο της Ιστορίας και οξύνουν τις αντιθέσεις και μεγεθύνουν τα πάθη και τα συμφέροντα. Δεν χρειάζεται βέβαια να πω πως η άνοδος στη σκηνή της Ιστορίας του αστού και του μικροαστού ξεκίνησε με εμβληματικά έργα, π.χ. του Ντιντερό, του εγκυκλοπαιδιστή του Διαφωτισμού: «Ο πάτερ φαμίλιας» και «Ο νόθος γιος».

Ο ρομαντισμός, τέκνο της αστικής επανάστασης, έφερε στη σκηνή ταξικές, ενδοοικογενειακές και ιδεολογικές συγκρούσεις με τον Γκαίτε, τον Σίλερ, τον Ουγκώ, τον Μπίχνερ. Χρειάζεται ν’ αναφερθώ στη «Λουίζα Μίλερ» του Σίλερ ή στον «Βόιτσεκ» του Μπίχνερ; Και ύστερα ακολουθούν ο Ιψεν, ο Στρίντμπεργκ, ο Τσέχοφ, ο Τολστόι, οι άλλοι ρώσοι ρεαλιστές έως τον Γκόρκι και πίσω τους ο Μολιέρος, ο Γκολντόνι, ο Σέρινταν, για να φτάσουμε στον Πιραντέλο, τον Ξενόπουλο, τον Π. Χορν, τον Οσμπορν και τον Πίντερ και τους Αμερικανούς Ο’Νιλ, Τ. Ουίλιαμς, Αρθουρ Μίλερ, Αλμπι και από κοντά τους «Ματωμένους γάμους» και «το Σπίτι της Μπερνάρντα Αλμπα» του Λόρκα και τις κωμικοτραγικές οικογένειες του Ιονέσκο, του Αραμπάλ και των πολωνών και τσέχων και εβραίων συγγραφέων.

Αυτή λοιπόν η τραγική θεατρική σάγκα συνεχίζει και τροφοδοτεί το παγκόσμιο θέατρο. Τώρα που ο θεσμός της οικογένειας περνάει μια καταλυτικής κριτικής περίοδο, η «οικογενειακή συγκέντρωση» (για να θυμηθούμε και την εγγραφή των αρχαίων τραγικών στην ειρωνεία του Τ.Σ. Ελιοτ) είναι ένα κυρίαρχο θέμα της σύγχρονης δραματουργίας. Ηδη στη σημερινή θεατρική συγκυρία παίζονται τα ελληνικά έργα οικογενειακής κρίσης, το «Καγκουρώ», η «Δεύτερη φωνή», τα «Στέλλα Βιολάντη», «Στέλλα κοιμήσου», «Το τρίτο στεφάνι» αλλά και τα «Ηταν όλοι τους παιδιά μου», «Λεωφορείον ο Πόθος» και σε λίγο οι «Μύθοι κάτω από τις λεύκες», όλα έργα ενδοοικογενειακής θανάσιμης σύγκρουσης.

Το αμερικανικό θέατρο, κατεξοχήν ρεαλιστικό (σπάνια γράφτηκε ποιητικό θέατρο στις ΗΠΑ π.χ. ο «Ιώβ» του ΜακΛις) άντλησε δραματουργικούς κανόνες κυρίως από τον Ιψεν και τον Τσέχοφ. Από τον Ο’Νιλ έως τον Αλμπι, οι Αμερικανοί γράφουν θέατρο κάνοντας έξοχες παραλλαγές πάνω στον «Σόλνες», την «Γκάμπλερ», τον «Μπόρκμαν» και τον «Βυσιννόκηπο» του Τσέχοφ και τους «Εχθρούς» του Γκόρκι.

Εξάλλου η υποκριτική τους σχολή, το περίφημο Ακτορς Στούντιο, είναι το «Σύστημα» του νατουραλιστή Στανισλάφσκι.

Στο Θέατρο Χορν ο Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης για άλλη μια φορά (παίζονται ήδη φέτος τρεις σκηνοθεσίες του) καταφεύγει στη στέρεη δομή του ρεαλιστικού θεάτρου και βέβαια σε θεματογραφία ενδοοικογενειακής ρήξης. Και αναδεικνύεται ένας έγκυρος, συστηματικός, γνήσιος εκφραστής ενός θεατρικού είδους που έχει αρχαίες ρίζες και πλούσια φυλλώματα.

Αυτό το θέατρο χρειάζεται σκηνοθέτη με γερή αρματωσιά σε θέματα ψυχολογίας, κοινωνιολογίας, ιστορικής παράδοσης και ηθολογίας.

Οπως έχω συχνά υποστηρίξει, αυτό το θέατρο είναι θέατρο ηθών, ηθογραφίας κι όχι βέβαια γραφικότητας. Εξετάζει τα μεγάλα ηθικά προβλήματα μέσα στο ιστορικό, αισθητικό και πολιτικό πλαίσιο κάθε κοινωνικής ομάδας και εθνότητας.

Το έργο που σκηνοθέτησε ο Μαρκουλάκης «Αύγουστος» του Τρέισι Λετς είναι γραμμένο πάνω στο δοκιμασμένο πρόγραμμα που δόξασαν ο Ιψεν, ο Τσέχοφ, ο Τ. Ουίλιαμς, ο Πιραντέλο, ο Αλμπι και ο Ξενόπουλος και ο Ποντίκας. Μια ρέστια, μια ταραχή επικίνδυνη για τους ναυτιλλομένους στον βυθό, ενώ η επιφάνεια της θάλασσας ξεγελάει με την ηρεμία της. Μια επέμβαση ρουτίνας για ένα σπυράκι που η αυτοψία το αναδεικνύει σε καρκίνο.

Δεν θέλω να αποκαλύψω τις σχέσεις των προσώπων του «Αυγούστου». Δείτε το. Γιατί η παράσταση του Μαρκουλάκη έως αυτή τη στιγμή είναι η σημαντικότερη ερμηνευτικά της χρονιάς. Τι διανομή!

Η μετάφραση του Μανώλη Δούνια, τα σκηνικά (Σμαραγδή), τα κοστούμια (Τσάμη), ο φωτισμός (Γιάνναρος), η μουσική (Μάτσας) υπηρετούν τη σκηνοθετική σύλληψη – διδασκαλία με κύρος.

Η Θέμις Μπαζάκα, η Μαρία Πρωτόπαππα, η Βίκυ Βολιώτη, η Μαρίνα Ασλάνογλου και η Μαρία Κατσιαδάκη κεντάνε ψιλοβελονιά. Υπέροχες ψυχολογικές προβολές με ρυθμό και μελωδία σε κίνηση και λόγο.

Και οι Αλ. Μυλωνάς, Μάνος Βακούσης, Νίκος Αλεξίου, Θύμιος Κούκιος, Κώστας Ανταλόπουλος γόνιμα ανταγωνιστικοί.