Η πρώτη καταγεγραμμένη αυτοφωτογράφιση ήταν μια δαγγεροτυπία του Αμερικανού Ρόμπερτ Κορνέλιους εν έτει 1839. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1914, η δούκισσα Αναστασία Νικολάεβνα της Ρωσίας φωτογράφιζε τον 13χρονο εαυτό της στον καθρέφτη και ταχυδρομούσε την εικόνα σε φίλο, σημειώνοντας πως «ήταν δύσκολο, τα χέρια μου έτρεμαν». Κατόπιν, στη δεκαετία του ’70, οι ερασιτεχνικές μηχανές στιγμιαίας εμφάνισης θα εκδημοκράτιζαν τα φωτογραφικά πράγματα, ενώ η ψηφιακή τεχνολογία θα εκτόξευε την τάση. Η λέξη selfie θα εμφανιζόταν κάπου στο 2002, ενώ σχεδόν δέκα χρόνια μετά το λεξικό της Οξφόρδης θα την ανακήρυσσε λέξη της χρονιάς. Στο μεταξύ, εκατομμύρια χρήστες των social media, έφηβοι ή ενήλικοι, λιγότερο ή περισσότερο διάσημοι, ανέβαζαν αυτοπορτρέτα αυθόρμητα ή και όχι, αποζητώντας ορατότητα, αποδοχή, συντρόφους ή τίποτε από αυτά: έρευνα της Samsung το 2013 θα διαπίστωνε ότι οι selfies είναι διαδεδομένες στο ανομοιογενές ποσοστό του 30% των φωτογραφιών των νέων. Οι διασημότητες ή οι πολιτικοί δεν έλειπαν: μια selfie της Ελεν Ντετζενέρις από την τελετή απονομής των Οσκαρ το 2014, γεμάτη με ένα σωρό χολιγουντιανούς σταρ, έγινε η φωτογραφία με τα περισσότερα retweets, σπάζοντας το ρεκόρ του Μπαράκ Ομπάμα από την ορκωμοσία του. Με δυο λόγια, οι selfies ως μέρος της καθημερινότητας δεν συνιστoύν είδηση. Είναι όμως δυνατόν, κάθε φορά που κάποιος βγάζει μία, να εκφράζεται καλλιτεχνικά; Είναι οι selfies μια μορφή τέχνης;
Η Saatchi, η λονδρέζικη γκαλερί που ανέδειξε καλλιτέχνες όπως ο Ντέμιαν Χερστ και που σκοπό έχει τη διάδοση της σύγχρονης τέχνης στο ευρύ κοινό, φαίνεται να πιστεύει πως η απάντηση είναι θετική. Σε μια έκθεσή της που ανοίγει στα τέλη Μαρτίου και διαρκεί ώς τον Μάιο, ο τίτλος τα λέει όλα: «Από τις selfies ώς την αυτοέκφραση». Τα εκθέματα είναι ακόμα πιο αποκαλυπτικά: η περίφημη «Αυτοπροσωπογραφία με δεμένο αφτί» του Βίνσεντ βαν Γκογκ θα βρίσκεται πλάι στο εμβληματικό «Οι δεσποινίδες των τιμών», τον πίνακα όπου ο Βελάσκεθ φρόντισε εκτός από τις πρωταγωνίστριες να συμπεριλάβει και το πρόσωπό του. Αρκετά από τα αυτοπροσωπογραφικά έργα του Ρέμπραντ, που επιδόθηκε στο σπορ όσο λίγοι, θα εμφανίζονται μαζί με μια φωτογραφία στην οποία ο Τζορτζ Χάρισον απεικόνισε τον εαυτό του ενώπιον του Ταζ Μαχάλ. Τα έργα της αμερικανίδας φωτογράφου Σίντι Σέρμαν, με πρωταγωνίστρια, ως συνήθως, την ίδια, θα εκτίθενται μαζί με την αμφιλεγόμενη selfie που είχε τραβήξει ο Ομπάμα με τον Ντέιβιντ Κάμερον και την τότε πρωθυπουργό της Δανίας Χέλε Θόρνινγκ-Σμιτ στην κηδεία του Νέλσον Μαντέλα τον Δεκέμβριο του 2013. Η Κιμ Καρντάσιαν δεν θα μπορούσε να μην εκπροσωπείται από τις αποτυπώσεις του εαυτού της σε οριακά προσωπικές στιγμές. Ούτε βεβαίως οι απλοί, καθημερινοί χρήστες, που από χθες και μέχρι τις 19 Μαρτίου θα μπορούν να υποβάλλουν στην γκαλερί τις δικές τους συμμετοχές.
Το να τοποθετήσεις βέβαια κάτω από την ίδια στέγη μια selfie κι έναν πίνακα του 17ου αιώνα, από μόνο του, δεν λέει και πολλά. Οι δυνατότητες που προσφέρουν τα smartphones σε όποιον χρήστη θέλει να φωτογραφίσει τον εαυτό του, να ελέγξει αν το αποτέλεσμα είναι κολακευτικό, να το διαγράψει και να ξαναπροσπαθήσει μέχρι να πετύχει το «τέλειο» είναι μεν τεχνικά απεριόριστες, δεν φανερώνουν όμως απαραίτητα και καλλιτεχνικούς σκοπούς. Χώρια που αφθονούν οι σχετικές έρευνες για τη σχέση των selfies με τον ναρκισσισμό, για την ανάδειξή τους εξαιτίας της εύνοιας των social media στη δημιουργία μιας περσόνας όχι πάντα σε ανταπόκριση με την καθημερινότητα ενός χρήστη ή για τη σύνδεσή τους με ατυχήματα: το 2015 λέγεται ότι περισσότεροι άνθρωποι σκοτώθηκαν αναζητώντας την καλύτερη γωνία λήψης από όσους δέχτηκαν επίθεση από καρχαρία. Η αντίθετη άποψη υποστηρίζει ότι και ο Aλμπρεχτ Ντίρερ και ο Ρέμπραντ και ο Aντι Γουόρχολ ή η φωτογράφος Σίντι Σέρμαν παρόμοια κίνητρα είχαν όταν απεικόνιζαν το πρόσωπό τους στα έργα τους. Οι δε selfies του Κινέζου Αϊ Ουέιουεϊ από τις αντιπαραθέσεις του με την κινεζική κυβέρνηση, όπως εκείνη που τράβηξε τη στιγμή που του επιστράφηκε το διαβατήριό του, επιτελούν και πολιτικούς σκοπούς. Οπως έλεγε σχετικά ο Νάιτζελ Χερστ, υπεύθυνος της γκαλερί Saatchi, «κατά κάποιον τρόπο η selfie αντιπροσωπεύει την επιτομή της μετάβασης του σύγχρονου πολιτισμού σε μια ψηφιακά και τεχνολογικά ανεπτυγμένη εποχή. Η έκθεση της γκαλερί θα προσφέρει μια πειστική εικόνα για την ιστορία και τις δημιουργικές δυνατότητες της selfie».
Ο διαγωνισμός. Θα συμπράττει βέβαια και με την εταιρεία Huawei, κατασκευάστρια έξυπνων κινητών, ώστε από κοινού να αναθέσουν σε δέκα νεαρούς βρετανούς φωτογράφους να συμβάλουν στην έκθεση με τα δικά τους έργα. Το κομμάτι με τις συμμετοχές του κοινού που λέγαμε θα είναι λίγο-πολύ ένας διαγωνισμός, όπου ενδιαφερόμενοι από όλο τον κόσμο θα βάλουν τα δυνατά τους ελπίζοντας οι selfies τους να εκτεθούν στην γκαλερί και να κερδίσουν αφενός ένα smartphone και αφετέρου μια «αξέχαστη φωτογραφική εμπειρία» που ακόμα δεν έχει ανακοινωθεί. Η υπεύθυνη της Huawei Γκλόρι Ζανγκ δήλωνε σχετικά ότι η γενιά των selfies «μεταμορφώνεται στη γενιά της αυτοέκφρασης, καθώς καθένας από εμάς επιχειρεί να εξερευνήσει και να μοιραστεί την εσωτερική του δημιουργικότητα με τη βοήθεια του μόνου καλλιτεχνικού μέσου στο οποίο έχουμε όλοι πρόσβαση: του smartphone». Σημαίνουν όμως όλα αυτά ότι όποιος έχει στα χέρια του ένα τέτοιο, είναι, ανεξαρτήτως του υποκειμενικού αποτελέσματος, και εν δυνάμει δημιουργός; Σχετικά άρθρα, όπως ένα παλιότερο του αμερικανικού περιοδικού «Atlantic», υποστήριζαν ότι «οι άνθρωποι χρησιμοποιούν ένα κοινό μέσο με διαφορετικούς ο καθένας τρόπους –αυτή είναι η λειτουργία της τέχνης». Σε διαφορετικό κλίμα, ένα άρθρο της «Sydney Morning Herald» θύμιζε μια σκηνή από την ταινία «Η ζωή του Μπράιαν» των Μόντι Πάιθον, στην οποία ένα ανεξέλεγκτο πλήθος συγκεντρώνεται έξω από το σπίτι του πρωταγωνιστή. «Μην ακούτε εμένα, είστε ξεχωριστά άτομα και διαφορετικοί» τους έλεγε εκείνος. «Ναι», απαντούσαν εκείνοι με ανατριχιαστική ομοφωνία, «είμαστε ξεχωριστά άτομα και διαφορετικοί».
Τελευταία Νέα