Ο Διάβολος και η υπερβατική πίστη της συνωμοσίας

Ισως είναι ο πλέον ειδικευμένος επιστήμονας στην Ευρώπη γύρω από τη συνωμοσιολογία. Ο Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ στο έκτο του δοκίμιο που έχει μεταφραστεί στην ελληνική γλώσσα και έχει ως αντικείμενο μελέτης τις διαστάσεις των συνωμοσιολογικών αφηγήσεων κάνει μια διαδρομή στις αιτίες που τις γεννούν. Παράλληλα δημιουργεί έναν οδικό χάρτη μέσα από ορισμένα τρανταχτά παραδείγματα, που ξεκινούν πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και φτάνουν έως τις μέρες μας.

Στη σημερινή εποχή της ύστερης νεωτερικότητας παρατηρείται κάθετη άνοδος των αβεβαιοτήτων και των φόβων που αυτές προκαλούν. Το γεγονός ότι οι φόβοι αυτοί μεταδίδονται τάχιστα, σε αληθινό σχεδόν χρόνο μέσω των κοινωνικών δικτύων κυρίως, καθιστά τη συγκυρία ευνοϊκή ως προς τον πολλαπλασιασμό των συνωμοσιολογικών θεωριών. Οσο παραληρηματικές και αν μοιάζουν, δίνουν νόημα σε μια αλυσίδα γεγονότων. Πολλοί συνάνθρωποί μας αποφεύγουν έτσι το τρομακτικό θέαμα ενός κατακερματισμένου, ασταθούς κόσμου.

Σημάδι των καιρών

Τα τελευταία χρόνια οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν γίνει κοινωνικά «φυσιολογικές», αποδεκτές πολιτισμικά. Επικίνδυνο σημάδι των καιρών. Το συνωμοσιολογικό σχήμα «εξηγεί» τα ιστορικά γεγονότα ως μια ακολουθία συνειδητών προθέσεων. Είναι οι περίφημες ενδείξεις που ποτέ δεν λανθάνουν. Ο Καρλ Πόπερ στο κεφαλαιώδες έργο του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» (1945) περιέγραψε με σαφήνεια τη «συνωμοσιολογική θεωρία της κοινωνίας». Αντιπαραθέτει την επεξηγηματική αντίληψη των κοινωνικών επιστημών, που στόχο έχουν την πρόοδο, με τη συνωμοσιολογική συνείδηση. Σύμφωνα με την τελευταία: «Η εξήγηση ενός κοινωνικού φαινομένου συνίσταται στην αποκάλυψη ατόμων ή ομάδων που έχουν άμεσο συμφέρον από το αποτέλεσμα ενός συγκεκριμένου γεγονότος. Το οποίο σχεδίασαν με τέτοιο τρόπο, ώστε να συμβεί». Μια ψευδο-κοινωνιολογία δηλαδή και κατά φαντασίαν πολιτική επιστήμη.

Ο Μαξ Βέμπερ με το παράδοξο των συνεπειών είχε προειδοποιήσει πως «η πολιτική δραστηριότητα σπανίως αντιστοιχεί στην αρχική πρόθεση». Η θεωρία της συνωμοσίας αποφαίνεται εμφατικά ότι κάθε βλέψη πραγματοποιείται. Μια λαϊκή θεώρηση που συχνά παίρνει τη μορφή υπερβατικής πίστης, που εξηγεί τα πάντα με όρους συμφέροντος. Ολες οι συνωμοσιολογικές μηχανορραφίες εκκινούν από κάποια κατασκευή αιτίου – αιτιατού. Οι δύο μείζονες προσεγγίσεις της αιτιώδους επαγωγής είναι το εμπειρικό μοντέλο της συμμεταβολής, καθώς και το καντιανής καταγωγής μοντέλο της αιτώδους δύναμης. Σ’ αυτή την περίπτωση η αιτία δεν είναι η αναγκαία αιτία του αποτελέσματος, αλλά συνιστά μια διαδικασία που παράγει αποτέλεσμα. Στα συνωμοσιολογικά επιχειρήματα βρίσκουμε μια γενική πλάνη πρόθεσης. Μια σύγχυση μεταξύ των φυσικών και διανοητικών γεγονότων. Σε κατάσταση οξείας κρίσης η κοινωνία γίνεται δυσανάγνωστη στα μέλη της. Φαίνεται ακατανόητη. Το αόριστο γ’ πρόσωπο μιας διεθνούς ομάδας με διαβολικές προθέσεις μπορεί να «σηκώσει» το ανάθεμα του κόσμου. Ο «λαός» αθωώνεται, εξαγνίζεται συνολικά. Λαμβάνεται ως μία και αδιαίρετη μάζα. Παρ’ όλα αυτά γνωρίζει μέχρι κεραίας τις «πομπές» των άλλων. Συνήθως είναι οι ξένοι λαοί γενικά, που τυγχάνουν άλλου θρησκεύματος και κυρίως που είναι ταυτισμένοι με στερεότυπα και «μισητές» μειονότητες.

Ο λεπτός διαχωρισμός

Οι συνωμοσιολόγοι απαντούν σε ένα και μοναδικό ερώτημα: Γιατί συμβαίνουν τα γεγονότα; Το 1963 ο Ρίτσαρντ Χοφστάντερ τόνιζε τα εξής: «Το διακριτικό γνώρισμα του παρανοϊκού ύφους δεν είναι ότι οι εκπρόσωποί του βλέπουν παντού δολοπλοκίες. Αλλά ότι στα μάτια τους η “μεγάλη” συνωμοσία είναι η κινητήρια δύναμη της Ιστορίας». Οφείλουμε εδώ να κάνουμε έναν λεπτό διαχωρισμό. Η πολιτική εξουσία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δολοπλοκία. Συνωμοσίες με σκοπό την αρπαγή αρχηγικών θώκων ή βασιλικών θρόνων παλιότερα υπήρχαν ανέκαθεν. Ο Ταγκιέφ βάζει εδώ μια λεπτή κόκκινη γραμμή ανάμεσα στον υγιή σκεπτικισμό και στις έμμονες ιδέες της εύκολης δαιμονοποίησης. Η κοινωνική κριτική πρέπει να διαχωρίζεται από τον ευτελισμό τής συνωμοσίας.