Στις 25 Μαρτίου κλείνει στη Ρώμη ένας κύκλος που άνοιξε πριν από 60 χρόνια στην Αιώνια Πόλη με την ιδρυτική Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Γιατί την ημέρα εκείνη οι σημερινοί ηγέτες της Ενωσης θα συμφωνήσουν σε κάτι που ξόρκιζαν οι ιδρυτές πατέρες της: ότι μπορεί να υπάρξει μια Ευρώπη «πολλών ταχυτήτων». Προδίδεται λοιπόν το πνεύμα της ευρωπαϊκής ιδέας; Σύμφωνα με μια παλαιορομαντική αντίληψη, ναι. Σύμφωνα με μια άλλη, όμως, η ενιαία Ευρώπη υπακούει στη δαρβινική λογική της εξέλιξης: προσαρμόζεται στις υπάρχουσες συνθήκες για να επιβιώσει. Οι πιέσεις που δέχεται –όχι χωρίς και δική της ευθύνη –από το κύμα του λαϊκισμού και των νεοεθνικισμών είναι αφόρητες. Επομένως, είναι η ικανότητα προσαρμογής που θα τη σώσει, όχι η δύναμη και η πίστη στις παλιές της αρχές.
Αναλυτές επισημαίνουν ότι η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων που διακήρυξε η Ανγκελα Μέρκελ από τη Σύνοδο Κορυφής της ΕΕ στη Μάλτα, είναι μια προσαρμογή στην πραγματικότητα. Γιατί η Ευρώπη της ζώνης του ευρώ υπάρχει ήδη, όπως υπάρχει ήδη και η Ευρώπη της Συνθήκης Σένγκεν ως μορφές αυξημένης ολοκλήρωσης σε σχέση με την Ευρώπη των 27. Οι πολλές ταχύτητες είναι εδώ τα τελευταία χρόνια, η ΕΕ έχει στην ουσία έναν πυρήνα και μια περιφέρεια όχι με γεωγραφικούς αλλά με όρους ενοποίησης. Αλλοι προχώρησαν, παραχώρησαν εθνική κυριαρχία, υπέγραψαν δημοσιονομικά σύμφωνα. Αλλοι έμειναν πίσω είτε επειδή δεν μπορούσαν είτε επειδή δεν ήθελαν. Από αυτή την άποψη, οι πολλές ταχύτητες ικανοποιούν μια ανάγκη –την ανάγκη να περιοριστούν οι φυγόκεντρες δυνάμεις για να μην ξηλωθεί εντελώς το ευρωπαϊκό πουλόβερ.
«Ενώπιον μιας διπλής επίθεσης»
Ολα αυτά καταγράφονται σε ένα περιβάλλον ασφυκτικών χρόνων που κανένας δεν μπορεί να αγνοήσει: «Λέω μόνο ένα πράγμα: ήταν ώρα» δήλωσε στο χθεσινό φύλλο της «Ρεπούμπλικα» ο Ρομάνι Πρόντι, πρόεδρος της Κομισιόν σε μια εποχή που η Ευρώπη ασκούσε ακόμη μπόλικη γοητεία στους πολίτες της. Η λογική είναι η εξής: εφόσον δεν υπάρχει κοινή ευρωπαϊκή πολιτική, ο μοναδικός δρόμος που μπορεί να ακολουθηθεί είναι αυτός. Αφού δεν μπορούμε να προωθήσουμε το ευρωπαϊκό σχέδιο όλοι μαζί, τότε θα το προωθήσουν κάποιοι. Γιατί, εκτός όλων των άλλων, αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος για να αντιμετωπίσει η Ευρώπη τον Ντόναλντ Τραμπ και τη Μαρίν Λεπέν.
«Ο Τραμπ προκαλεί αναταραχή, επιτίθεται στη Γερμανία, προσπαθεί να τη διχάσει από την υπόλοιπη Ευρώπη, απειλεί την ευρωπαϊκή άμυνα. Η Λεπέν κηρύσσει το τέλος της ΕΕ και ακόμη και του ΝΑΤΟ» λέει ο Πρόντι. «Βρισκόμαστε ενώπιον μιας διπλής επίθεσης τόσο από το εξωτερικό όσο και από το εσωτερικό. Ο Τραμπ και η Λεπέν είναι οι δυο όψεις του ίδιου κινδύνου. Και έως τώρα δεν υπήρξε καμία αντίδραση εκ μέρους μας. Αυτή ήταν η απάντηση που περίμενα, ακόμη και αν προτιμούσα να ήταν προϊόν μιας ευρύτερης πολιτικής συζήτησης. Επιτέλους, η Γερμανία δείχνει διατεθειμένη να αναλάβει εκείνον τον ηγετικό ρόλο που δεν είχε θελήσει ποτέ να ασκήσει στο παρελθόν».
Τι σημαίνει, όμως, Ευρώπη δυο ή περισσότερων ταχυτήτων; Θα είναι «ταξικός» ο διαχωρισμός, ένα τρένο με πρώτη και δεύτερη θέση όπου η «αριστοκρατία» της πρώτης θα αποφασίζει ποιος έχει δικαίωμα εισόδου από την «πλέμπα» της δεύτερης; Εκείνοι που δεν εγκαταλείπουν το όραμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αλλά συγχρόνως επισημαίνουν την ανάγκη της προσαρμογής, λένε ότι αυτός είναι ένας κίνδυνος που πρέπει να αποφευχθεί πάση θυσία στο ραντεβού της 25ης Μαρτίου στη Ρώμη. Η Ευρώπη δεν μπορεί να προχωρήσει ως κλειστό κλαμπ των ισχυρών μελών της.
Το σχήμα που προκρίνεται είναι αυτό της συμμετοχής σύμφωνα με το αντικείμενο. Αλλα μέλη, για παράδειγμα, θα μετάσχουν στην κοινή άμυνα και άλλα στην τραπεζική ένωση. Μοιάζει αρκετά σύνθετο. Είναι και εφικτό; Μπορεί να επιτευχθεί η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, που είναι και ο τελικός στόχος, όχι σαν ελεύθερη κατάβαση αλλά σαν ένα σλάλομ ανάμεσα σε πολλά εμπόδια; Το στοίχημα είναι ανοικτό και ακουμπάει και τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Συνθέσεις, λειτουργίες και αρμοδιότητες θα επανακαθοριστούν. Σκληρός πυρήνας δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυξημένο λόγο σε σχέση με την περιφέρεια, το ειδικό βάρος όσων συμμετέχουν σε κοινές πολιτικές δεν μπορεί να είναι το ίδιο με των υπολοίπων.
Με άλλα λόγια, η (όχι και πολύ μακρινή) εποχή όπου η Βρετανία απαιτούσε να έχει λόγο στις αποφάσεις της ευρωζώνης για την αντιμετώπιση της κρίσης του κοινού νομίσματος έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Με ποιες διαδικασίες θα λαμβάνονται, όμως, οι αποφάσεις; Το ερώτημα είναι θεμελιώδες δεδομένου ότι η δυσφορία των ευρωπαίων πολιτών απέναντι στην ΕΕ τροφοδοτήθηκε και από την αίσθηση ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται σε κλειστά δωμάτια ερήμην τους. Κάτι που σημαίνει ότι δεν μπορεί να υπάρξει ελκυστική Ευρώπη χωρίς ένα ελκυστικό Ευρωκοινοβούλιο που θα θεραπεύσει το κενό του δημοκρατικού ελλείμματος.
Διακυβέρνηση και νομιμοποίηση
Σε αυτό το πεδίο έχουν κατατεθεί αρκετές ιδέες τα τελευταία χρόνια. Ο Τομά Πικετί, για παράδειγμα, σταρ οικονομολόγος και συγγραφέας του μπεστ σέλερ «Το κεφάλαιο τον 21ου αιώνα», είχε προτείνει τη δημιουργία ενός Ευρωκοινοβουλίου της ευρωζώνης όπου κάθε Ευρωκοινοβούλιο θα εκπροσωπείται αναλογικά με τον πληθυσμό της κάθε χώρας. Θα γινόταν έτσι πραγματικότητα μια δημοκρατική διακυβέρνηση, η οποία θα επέτρεπε την εξέταση της πρότασης να ενοποιηθούν τα δημόσια χρέη που ξεπερνούν το 60% του ΑΕΠ, ώστε να μοιράζονται το ίδιο επιτόκιο και να προβλέπονται οι μελλοντικές κρίσεις, καθώς και να επιβληθεί ένας ενιαίος φόρος για όλη την ευρωζώνη αφού είναι ο μόνος τρόπος να τεθεί τέλος στο φορολογικό ντάμπινγκ.
Αλλοι, πάλι, φλέρταραν με την ιδέα ενός «μικρού» Ευρωκοινοβουλίου, με τη συμμετοχή των χωρών του σκληρού πυρήνα, το οποίο θα είχε πολύ πιο αυξημένες αρμοδιότητες σε σχέση με το σημερινό –αυτός θα ήταν ο δρόμος της δημοκρατικής νομιμοποίησης.
Στην εορταστική Σύνοδο της Ρώμης, στις 25 Μαρτίου, δεν θα ληφθούν συγκεκριμένες αποφάσεις. Θα πέσει, όμως, ο σπόρος της Ευρώπης του μέλλοντός μας. Και τότε ο καθένας θα κληθεί να επιλέξει την Ευρώπη, μια Ευρώπη πιο συνεκτική ή μια πιο χαλαρή εκδοχή, που του αρέσει. Αναλαμβάνοντας φυσικά το κόστος της επιλογής του.
