«Η αγορά τέχνης λειτουργεί με τραμπικές αρχές»

Ολα ξεκίνησαν την άνοιξη του 1985. Στο MoMA της Νέας Υόρκης είχε μόλις ανοίξει μια μεγάλη έκθεση για τη σύγχρονη ζωγραφική, από τους 165 συμμετέχοντες όμως από δεκαεπτά χώρες μόνο οι 13 ήταν γυναίκες, χώρια η ακόμα μικρότερη εκπροσώπηση των μη λευκών δημιουργών. Επτά απαυδισμένες φίλες αποφάσισαν να διαδηλώσουν έξω από το Μουσείο προφυλάσσοντας την ανωνυμία τους με μάσκες γορίλλα και κάπως έτσι γεννήθηκαν οι Guerilla Girls. Δεν το έβαλαν κάτω εύκολα: η διαμαρτυρία συνεχίστηκε με αφίσες και αυτοκόλλητα που κατήγγειλαν τον ανδροκρατούμενο κόσμο της τέχνης επιστρατεύοντας την γλώσσα της διαφήμισης και του κολάζ ή κάνοντας «καταμετρήσεις τσουτσουνιών». Σύντομα, τα κορίτσια έστρεψαν τα βέλη τους και στην Ευρώπη: στέλνοντας ερωτηματολόγια σε περίπου 400 μουσεία, γκαλερί και ιδρύματα και λαμβάνοντας απαντήσεις από μόλις εκατό, διαπίστωσαν ότι τα έργα γυναικών καλλιτεχνών αποτελούσαν περίπου το 22% του συνόλου. Στα επόμενα χρόνια η ακτίνα δράσης τους επεκτάθηκε στο Χόλιγουντ (με πινακίδες δρόμου που απεικόνιζαν ένα λευκό, αρσενικό αγαλματίδιο Οσκαρ), τα μέλη τους αυξήθηκαν και η δράση τους εμπλουτίστηκε με χιουμοριστικές εκδόσεις ή ανατρεπτικά βίντεο. Η μυστική τους ταυτότητα έμεινε σταθερή: οι Guerilla Girls συστήνονταν με ονόματα σημαντικών γυναικών ζωγράφων, όπως Φρίντα Κάλο ή Ζουμπέιντα Αγκα, η πρώτη πακιστανή καλλιτέχνιδα που παρουσίασε έργα της δημοσίως. Η Φρίντα και η Ζουμπέιντα ετοιμάζονται να έρθουν και στην Ελλάδα, η τέχνη της οποίας δεν φαίνεται να τους είναι εντελώς άγνωστη.

Στη διάρκεια της παραμονής σας, θα επισκεφτείτε ελληνικά μουσεία; Θα καταγράψετε λ.χ. την αναλογία ανδρών – γυναικών στο Μουσείο της Ακρόπολης;

Ζουμπέιντα: Θα προσπαθήσουμε, αν και στόχοι μας είναι τα μουσεία σύγχρονης τέχνης. Γράφουμε πάντως και για την αρχαιοελληνική τέχνη κάποια πράγματα, στο βιβλίο «The Guerrilla Girls Bedside Companion to the History of Western Art». Πιστεύουμε ότι για την πραγματική εικόνα της έχουν διασωθεί λίγες πληροφορίες. Οι περισσότερες προέρχονται κυρίως από τα αντίγραφα των Ρωμαίων ή από περιγραφές. Αντιλαμβανόμαστε όμως ότι υπήρχαν καταξιωμένες γυναίκες ζωγράφοι, απλώς η καταγραφή της δουλειάς τους είναι περιορισμένη. Εκ των υστέρων, η ιστορία της τέχνης τις υποβάθμισε.

Με τη σύγχρονη τέχνη των ΗΠΑ τι συμβαίνει; Παραμένει η υποεκπροσώπηση των γυναικών το κύριο πρόβλημα ή εξίσου προβληματικός είναι και ο ρόλος των πάμπλουτων συλλεκτών τους οποίους επικρίνετε;

Ζουμπέιντα: Α, είπες τις μαγικές λέξεις. Καταρχάς η υποεκπροσώπηση δεν αφορά μόνο τις γυναίκες, αλλά και τους έγχρωμους καλλιτέχνες, τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα ή όσους εργάζονται με εναλλακτικές μεθόδους. Η σύγχρονη τέχνη δεν είναι αρκετά αντιπροσωπευτική του πολιτισμού μας γενικά και αυτό είναι πρόβλημα. Οι δισεκατομμυριούχοι συλλέκτες το επιδεινώνουν. Μονοπωλούν την αγορά τέχνης. Ολα τα μέσα γράφουν για τα έργα που έσπασαν ρεκόρ στην τελευταία δημοπρασία ή για την πιο πρόσφατη αγορά κάποιου μεγάλου συλλέκτη.

Φρίντα: Η διεθνής αγορά της τέχνης λειτουργεί με ντοναλντ-τραμπικές αρχές εδώ και καιρό. Ενδιαφέρεται για την παραγωγή καλλιτεχνημάτων πολυτελείας, για τέχνη που κοστίζει όσο το δυνατόν περισσότερο, για τους πέντε ακριβότερους δημιουργούς. Μιλάει για την τέχνη ως επένδυση και κρίνει την επιτυχία ανάλογα με το πόσο χρήμα και πόση δόξα έχει ένας καλλιτέχνης. Θέλουμε να εξασφαλίσουμε ότι ο κόσμος της τέχνης στις ΗΠΑ δεν θα συνηθίσει αυτή την κατάσταση. Την επικρίνουμε, την επισημαίνουμε. Αυτή τη στιγμή στο ΜοΜΑ, μέλος του διοικητικού συμβουλίου είναι o Λάρι Φινκ, ένας άνθρωπος που υπηρέτησε στην ομάδα μετάβασης του Ντόναλντ Τραμπ και που δραστηριοποιείται στη ρευστοποίηση και ομολογικοποίηση φοιτητικών δανείων. Μιλάμε για υπερκαπιταλισμό στα χειρότερά του.

Εχετε εντοπίσει κάποια θετική αλλαγή όλα αυτά τα χρόνια;

Ζ: Μία θετική αλλαγή είναι ότι ολοένα και περισσότεροι διαπιστώνουν ότι ο κόσμος της τέχνης δεν διέπεται από αγνή αξιοκρατία. Οταν ξεκινούσαν οι Guerilla Girls η αντίδραση όλων ήταν ότι αν οι καλλιτέχνιδες και οι έγχρωμοι δημιουργοί παρήγαν καλό έργο, τότε θα το βλέπαμε στα μουσεία και οι ίδιοι θα πραγματοποιούσαν ατομικές εκθέσεις. Πλέον υπάρχει αναγνώριση των εμποδίων τους, τα οποία οι λευκοί άνδρες δεν αντιμετωπίζουν.

Μιλώντας για λευκούς άνδρες, πώς σκέφτεστε να επαναπροσδιορίσετε τις πρακτικές σας μετά την εκλογή του νέου αμερικανού προέδρου;

Φ: Πιστεύουμε ότι ο Ντόναλντ Τραμπ είναι κάτι σαν το τελικό στάδιο ενός ιδιαιτέρως καταστροφικού καρκίνου. Ελπίζουμε ότι πρόκειται για την ύστατη πνοή του, λίγο πριν κατρακυλήσει στον ωκεανό και χαθεί.

Ζ: Το ότι εκλέχτηκε ήταν απογοητευτικό. Στην Αμερική όμως βιώνουμε την άνοδο αυτής της νοοτροπίας καιρό τώρα. Δεν νομίζω λοιπόν ότι πρέπει να αλλάξουμε την τακτική μας, αλλά να εξακολουθήσουμε να την ασκούμε. Στο κάτω κάτω ο Τραμπ δεν πήρε τις περισσότερες ψήφους. Υπάρχουν ερωτήματα για παρεμβάσεις, για υπονόμευση της εκλογικής διαδικασίας από τους Ρώσους, επομένως δεν μου αρέσει καν να χρησιμοποιώ τη λέξη «εκλέχτηκε». Ο Τραμπ «έγινε» πρόεδρος.

Πώς βλέπετε τις προκλήσεις του λεγόμενου τέταρτου κύματος του φεμινισμού;

Φ: Ολες αυτές οι κατηγορίες, το δεύτερο, το τρίτο, το τέταρτο κύμα του φεμινισμού, είναι μεν εξυπηρετικές για ιστορικούς και για θεωρητικούς, εμείς όμως, που είμαστε εκεί έξω και κάνουμε τη δουλειά, δεν ξυπνάμε μια μέρα και λέμε «έλα να κάνουμε φεμινισμό τέταρτου κύματος». Είναι ένας όρος, όχι πολύ σημαντικός για εμάς. Ο κόσμος καλώς τον χρησιμοποιεί, αλλά στα λόγια και στις πράξεις μου δεν παίζει σπουδαίο ρόλο.

Μερικοί επισημαίνουν ότι ένα ζήτημά του είναι η προσήλωση στη γραφειοκρατία της πολιτικής ορθότητας. Υπάρχει υπερβολική πολιτική ορθότητα;

Ζ: Νομίζω ότι είναι ένα καυτό ζήτημα. Ολοι μιλάνε για αυτό. Προσωπικά, αν πω κάτι προσβλητικό για κάποιον άλλον, θα ήθελα να διορθωθώ. Δεν ενοχλούμαι λοιπόν όταν κάποιος με επικρίνει επειδή δεν είμαι πολιτικώς ορθή. Το βλέπω σαν ευκαιρία για εκπαίδευση. Αν υπάρχει τρόπος να μιλήσω για κάποιον χωρίς να τον προσβάλω, δεσμεύομαι να το κάνω.

Τι μπορούμε να πούμε για την εκπροσώπηση των γυναικών και των μειονοτήτων στο Χόλιγουντ;

Ζ: Δεν ξέρω αν το είχες δει, αλλά το 2009 είχαμε τοποθετήσει μερικές πινακίδες δρόμου που αναφέρονταν στο «ανατομικά σωστό αγαλματίδιο». Πέρσι είχαμε την ευκαιρία να αναβαθμίσουμε μερικές και διαπιστώσαμε ότι δεν έχουν αλλάξει πολλά. Αυτό που έχει αλλάξει είναι η συνειδητοποίηση για το όλο ζήτημα. Νομίζω ότι όλοι ξέρουμε πώς το Χόλιγουντ παίζει με τα μυαλά μας βασιζόμενο σε ιδέες πολύ μάτσο. Ακόμα και οι πιο φιλελεύθεροι σκηνοθέτες τείνουν προς αυτή την προσέγγιση. Οι γυναίκες πρέπει να είναι ημίγυμνες, νέες, όμορφες…

Φ: Και πολύ αβοήθητες. Νομίζω όμως ότι πλέον αμφισβητείται όλο αυτό. Υπάρχει κόσμος μέσα στην βιομηχανία που το κριτικάρει. Θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι τα Οσκαρ (σ.σ. η συνέντευξη δόθηκε λίγο πριν την απονομή), για να δούμε πόσες πολιτικές δηλώσεις θα γίνουν που θα επιτίθενται στο Χόλιγουντ όπως και στην πολιτική κατάσταση γενικότερα.

Ορισμένοι θεωρητικοί της ελεύθερης αγοράς πιστεύουν ότι αυτή μπορεί να περιορίσει την πατριαρχία ή τον ρατσισμό, δίνοντας σε κάθε συναινούντα ενήλικο την ευκαιρία να διεκδικήσει ισότιμα τη θέση του στον κόσμο. Τα καταφέρνει;

Φ: Θα πρέπει να ορίσουμε την ελεύθερη αγορά και το αν υφίσταται αυτή τη στιγμή. Βλέπουμε πολλούς προνομιούχους σε αυτήν. Και σίγουρα αν ξεκινήσεις με μεγάλο κεφάλαιο, αντί για μικρό, θα φτάσεις μακριά, γρηγορότερα. Δες ας πούμε τον Ντόναλντ Τραμπ. Δεν είναι κάποιος αυτοδημιούργητος, αλλά κάποιος που κληρονόμησε πλούτο. Ετσι κατάφερε να…, τέλος πάντων, δεν ξέρουμε τι κατάφερε, γιατί κανείς δεν ξέρει σε ποιον ακριβώς τομέα δραστηριοποιείται. Φαίνεται απλώς ικανός να ρευστοποιεί χρήμα.

Τι να περιμένουμε από εσάς στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση;

Φ: Οταν ξεκινούσαμε το 1985 υπήρχε πολλή δυσπιστία στην καλλιτεχνική κοινότητα. Κανείς δεν ήθελε να παραδεχτεί ότι επικρατούσε προκατάληψη, διακρίσεις, αλλά και θεσμικός ρατσισμός και σεξισμός στον κόσμο της τέχνης. Δώσαμε κάτι σαν όρκο: ότι θα βρίσκαμε έναν τρόπο να αλλάξουμε τα μυαλά των ανθρώπων. Το κάνουμε με την πληροφορία, με το χιούμορ. Η δουλειά μας δεν είναι το να δείχνουμε κάτι και να λέμε ότι είναι κακό. Θέλουμε να μεταμορφώσουμε πραγματικά την προσέγγιση των ανθρώπων. Γι’ αυτό και ενίοτε χρησιμοποιούμε κάποια προκλητική δήλωση που τραβάει την προσοχή και είναι προβοκατόρικη. Την υποστηρίζουμε όμως με δεδομένα, κάτι που καθιστά τη θέση μας αν όχι ακαταμάχητη, πάντως αδιάψευστη.

Συνιστά αντίφαση ή νίκη το γεγονός ότι θα εμφανιστείτε σε ένα μεγάλο πολιτιστικό ίδρυμα;

Ζ: Νομίζω ότι είναι μια μικρή νίκη. Κάθε φορά βέβαια που μας καλεί κάποιος, απαντάμε «θα έρθουμε και θα πούμε ακριβώς αυτά που θέλουμε. Αν δεν θες, μη μας καλείς».