Τα πρώτα σκιρτήματα της Βραζιλίας

Είναι πολλά και ποικίλα τα αρχέτυπα που έχουμε στον νου μας όταν ακούμε τη λέξη Βραζιλία και η πρώτη επαφή μας στα ελληνικά με τον σπουδαίο αυτό ρομαντικό συγγραφέα του ύστερου 19ου αιώνα μάς βοηθά να επιφέρουμε κάποιες διορθώσεις. Το βιβλίο αυτό γράφτηκε σε συνέχειες το 1876, αλλά ο μυθιστορηματικός χρόνος είναι το 1859, όταν το νεαρό έθνος είχε πλέον αυτονομηθεί πλήρως από τη μητρόπολη Πορτογαλία, η δημοκρατία πάλευε να σταθεί στα πόδια της και η δουλοκτησία έπνεε τα λοίσθια. Βρισκόμαστε στα βόρεια του Ρίο ντε Ζανέιρο, σε μια περιοχή με πλούσια βλάστηση, μεγάλα αγροκτήματα και έντονες κοινωνικές ανισότητες, με μια αστική τάξη που ταλαντεύεται μεταξύ φεουδαρχίας και καπιταλισμού και με τα ευρωπαϊκά ήθη να παλεύουν να εμφυτευθούν στους τροπικούς. Η οικογένεια Βάλε κλονίζεται με τον θάνατο του πατριάρχη της, ενός ανθρώπου που η ζωή του είχε κυλήσει χωρίς ιδιαίτερα σκαμπανεβάσματα, εν μέσω ευμάρειας, τάξης και άφθονων νυχτοπερπατημάτων. Η διαθήκη του κρύβει μια μεγάλη έκπληξη. Αποκαλύπτεται ότι υπάρχει μια εξώγαμη κόρη, δικαιούχος τμήματος της κληρονομιάς, την οποία ο Βάλε υπεραγαπούσε, όπως και τη νεκρή πλέον μητέρα της. Η οικογένεια οφείλει να τη δεχτεί στους κόλπους της ως πλήρες μέλος. Ο γιος του μακαρίτη, ο Εστάσιο, δεν έχει κανένα ηθικό ή πρακτικό δίλημμα και μάλιστα γοητεύεται από την ετεροθαλή αδελφή του που εμφανίζει το ένα μετά το άλλο σειρά προσόντων: ευπροσήγορη, κοινωνική, ελκυστική, μορφωμένη, δοτική, με γνώσεις μουσικής και κατασταλάγματα σοφίας κάπως δυσανάλογα με την ηλικία της, πιθανόν λόγω των ιδιότυπων κοινωνικών εμπειριών που η ζωή τής προσέφερε αφειδώς και εγκαίρως. Η Ούρσουλα, αδελφή του μακαρίτη, είναι αρχικά επιφυλακτική από την εισβολή μιας άγνωστης και την ανατροπή των ισορροπιών στο σπίτι, αλλά σύντομα η νεόφερτη θα την κερδίσει ολοσχερώς, ειδικά ύστερα από μια βαριά ασθένεια της θείας όπου βγάζει τον καλύτερο εαυτό της. Η έλξη των δύο αδελφιών προς άλληλα είναι πρόδηλη, αν και μη ομολογημένη. Περνούν ώρες και μέρες μαζί, καλπάζουν παρέα στις φυτείες, κάνουν αμοιβαίες αποκαλύψεις –αν και η Ελένα κρατάει δι’ εαυτήν τα κρίσιμα μυστικά της ζωής της που θα οδηγούσαν σε τελείως διαφορετικές ατραπούς την αφήγηση.

Αμφότεροι θα λογοδοθούν προς τρίτους κατόπιν περίεργης επιμονής της Ελένα. Ο Εστάσιο με την κόρη του γείτονα, γιατρού και φίλου του μακαρίτη. Η Ελένα με έναν καλόπιστο έξω καρδιά φίλο του Εστάσιο που έχει πρόσφατα επιστρέψει από ένα μακρύ ευρωπαϊκό ταξίδι. Είναι εμφανές ότι ούτε ο ένας ούτε ο άλλος επιθυμούν ιδιαιτέρως αυτές τις δεσμεύσεις, αλλά το κάνουν με ένα αίσθημα κατεπείγοντος, σαν για να αποφύγουν τη σύγκρουση με τις κοινωνικές συμβάσεις. Ομως ο διάολος κρύβεται κάπου εκεί γύρω και το κουβάρι των μυστικών θα αρχίσει να ξεμπλέκει. Τα ηθικά διλήμματα θα κυριαρχήσουν στο τελευταίο μέρος της αφήγησης, αν και δεν μου επιτρέπεται να στερήσω από τον αναγνώστη τα μυστήρια του βιβλίου και την απόλαυση των αποκαλύψεων.

Περίπλοκη γλώσσα

Ο κόσμος της ύστερης αποικίας με τις από αιώνες εγκαθιδρυμένες αξίες του ξεδιπλώνεται αριστοτεχνικά από τον συγγραφέα. Η γλώσσα των ηρώων είναι περίπλοκη, ακριβής, πλήρης αποφθεγμάτων και συμπερασμάτων –γλώσσα καλοζωισμένων αστών που τα μυστήρια της καρδιάς τούς απασχολούν περισσότερο από αυτά της υλικής διαβίωσης. Το μυθικό Ρίο υπάρχει στο φόντο… απλώς ως φόντο καθώς η νέα αστική τάξη έχει ριζώσει πια για τα καλά, αιώνες μετά την ανακάλυψη της Βραζιλίας από τον Καμπράλ και τους πρώτους γάλλους εποίκους της περιοχής του Ρίο. Μια πολυπολιτισμική κοινωνία είναι εν τω γίγνεσθαι με τις πάσης φύσεως διασταυρώσεις ευρωπαίων μαύρων και γηγενών Ινδιάνων που έδωσαν αυτή την τόσο πλούσια κουλτούρα. Ο Μασάντο ωστόσο, σκεπτικιστής και κοινωνικός ανατόμος, χρησιμοποιεί προσεκτικά μια έντονα ειρωνική γλώσσα προκειμένου να εξηγήσει τις υπόρρητες αλήθειες της φεουδαρχικής / αστικής τάξης. Αποφεύγει να καταφύγει σε προρομαντικά καταγωγικά αρχέτυπα, βασισμένα στον μύθο του «καλού αγρίου» και στον «ινδιανισμό» που δόμησαν την πρώιμη εθνική λογοτεχνική παραγωγή. Αντ’ αυτών, εισάγει τα ευρωπαϊκής προέλευσης αστικά ρομαντικά πρότυπα, ενώ στο ύστερο έργο του, όπως εξηγεί και ο μεταφραστής Γιώργος Πρατσίνης στο ιδιαίτερα κατατοπιστικό του επίμετρο, προσφεύγει στον ρεαλισμό, αν όχι στον πρώιμο μοντερνισμό. Ασφαλώς τέτοια στοιχεία ανιχνεύονται και εδώ, αν και ο λυρισμός και η κορύφωση των εσωτερικών δραμάτων έχουν τον πρώτο λόγο. Είναι άλλωστε η εποχή που τα πάθη της ψυχής και του σώματος είναι περίπου αποσυνδεδεμένα μεταξύ τους.

Joaquim Maria Machado de Assis

Ελένα

Μτφ. – εισαγωγή – επίμετρο Γιώργος Πρατσίνης,

εκδ. Gutenberg, 2016, σελ. 392

Τιμή: 15 ευρώ