MENA HOUSE, 1930

Η φωτογραφία συμμετέχει στη σύνθεση του υλικού στο ιδιαιτέρως ενδιαφέρον βιβλίο του Αστέριου Τόπη με τον τίτλο Αλεξάνδρεια. Στιγμές, χώροι και πρόσωπα που ήσαν μια φορά (έκδοση 2002).

Σύμφωνα με τα πραγματικά στοιχεία που αναφέρονται, η φωτογραφία τραβήχτηκε την άνοιξη του 1930 στην πισίνα του MenaHouse, του ιστορικού ξενοδοχείου (που ιδρύθηκε το 1869) έξω από το Κάιρο, κοντά στις Πυραμίδες.

Μια ομάδα νεαρών ανδρών, φίλων από την Αλεξάνδρεια και το Κάιρο ποζάρει: στην πρώτη σειρά από αριστερά, ο Νίκος Παπαροδίτης, ο Κυπριανός ή Κύπρος Πιερίδης, ο Σακελλάρης Γιαννακάκης, ο Σταύρος Καρακάσης. Στη δεύτερη σειρά, επίσης από αριστερά, ο Γιάννης Μούγκρος, ο Θεοδόσης Πιερίδης, ο Γιάννης Χατζηανδρέας, μετέπειτα γνωστότερος ως Στρατής Τσίρκας, ο Κωνσταντίνος (Λάκης) Κουτσούδης, μετέπειτα διασημότερος ως Αλέξανδρος Ιόλας. Στο βάθος της φωτογραφίας, δεξιά, ανάμεσα και πίσω από τον Κουτσούδη και τον Καρακάση, μάλλον καθιστός ή σκυφτός, ένας ακόμα νεαρός άνδρας που δεν κατονομάζεται, σίγουρα (;) ανήκει στην παρέα, καθώς σκύβει το κεφάλι για να φανεί και χαμογελά.

Ολοι γεννημένοι στις αρχές του 20ού αιώνα, επομένως είναι όλοι κοντά στα τριάντα.

Ολοι φορούν τα μαγιό της εποχής. Ο Μούγκρος φαίνεται να φορά το σκουφάκι του κολυμβητή. Ανήκει σε όσους τηρούν τους κανόνες της κολύμβησης σε πισίνα ή είναι αθλητής κολυμβητής; Στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια ο αθλητισμός έχει ιδιαιτέρως υψηλές επιδόσεις.

Την εστίαση της φωτογραφίας κατέχει ως ευνόητον ο θρυλικός Σακελλάρης Γιαννακάκης: δάσκαλος από την Κάλυμνο, με προηγούμενο πέρασμα από την Κωνσταντινούπολη, τώρα κινείται ανάμεσα στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο. Στην Αλεξάνδρεια συμμετείχε στην ίδρυση της Δημοτικιστικής Ομάδας το 1916. Στο Κάιρο διατηρεί σφουγγαράδικο (Καλύμνιος, γαρ), το οποίο έχει αναδειχθεί ως κέντρο μαρξιστικού προβληματισμού. Είναι ιδιαιτέρως αποφασιστική η εμπλοκή του στην οργάνωση του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος στην Αίγυπτο, γύρω στις αρχές της δεκαετίας 1930. Στην ομάδα του συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο Θεοδόσης Πιερίδης και ο Γιάννης Χατζηανδρέας. Είναι διαφωνών συνομιλητής αλλά σταθερός υποστηρικτής του Κ. Π. Καβάφη.

Σταθερός οπαδός του Καβάφη είναι και ο Σταύρος Καρακάσης που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη αλλά μεγάλωσε στο Κάιρο. Εχει σπουδάσει μουσική (βιολί), συμμετέχει σε συμφωνικές ορχήστρες στην Αίγυπτο, εξελίσσεται σε σημαντικό μουσικολόγο.

Ο Καϊρινός Γιάννης Χατζηανδρέας θα γνωρίσει τον Καβάφη στην Αλεξάνδρεια κατά το 1930, και αργότερα ως Στρατής Τσίρκας θα γράψει δύο βιβλία γι’ αυτόν που προκάλεσαν ιδιαίτερη αίσθηση: Ο Καβάφης και η εποχή του (1958) και Ο πολιτικός Καβάφης (1971). Το 1928 αποφοίτησε από το Εμπορικό Τμήμα της Αμπετείου Σχολής του Καΐρου (που ιδρύθηκε το 1855). Θα αρχίσει τη συγγραφική του δραστηριότητα ως Στρατής Τσίρκας με την ποιητική συλλογή Φελάχοι το 1937.

Απόφοιτος του Εμπορικού Τμήματος της Αμπετείου είναι και ο Θεοδόσης Πιερίδης, ο κύπριος ποιητής που μεγάλωσε στο Κάιρο, όπου τελείωσε και το γαλλικό λύκειο.

Ο αδελφός του, ο Κυπριανός, είναι και αυτός απόφοιτος της Αμπετείου; Εχει μήπως και αυτός σχέση με τη γαλλική παιδεία;

Ανάμεσα στους αποφοίτους του Εμπορικού Τμήματος της Αμπετείου, του έτους 1917, είναι και ο Νίκος Παπαροδίτης.

Δεν (;) έχουμε συγκεκριμένα στοιχεία για τον Γιάννη Μούγκρο. Ανήκει και αυτός στον κύκλο της Αμπετείου; Μήπως είναι Αλεξανδρινός; Το (συναγόμενο από τη φωτογραφία) σκουφάκι του κολυμβητή θα μπορούσε να δηλώνει Αλεξανδρινό που είχε συνηθίσει να κολυμπά στις ανοιχτές ακτές της Μεσογείου με τα μεγάλα κύματα.

Και ο Αλεξανδρινός Λάκης Κουτσούδης; Αυτός είχε ήδη αναπτύξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον κλασικό χορό. Το 1926 είχε ταξιδέψει στην Αθήνα με τρεις συστατικές επιστολές του Καβάφη: μία προς τον Αγγελο Σικελιανό, μία προς τον Κωστή Παλαμά και μία προς τον Δημήτρη Μητρόπουλο. Ο Μητρόπουλος είχε συνθέσει τον χειμώνα του 1925 έναν κύκλο δεκατεσσάρων τραγουδιών για φωνή και πιάνο με τον τίτλο 14 Invenzioni πάνω σε ποιήματα του Καβάφη. Με την προτροπή του Μητρόπουλου, ο Κουτσούδης θα μεταβεί το 1931 στο Βερολίνο για σπουδές χορού, όμως το 1944 θα εγκαταλείψει τον χορό εξαιτίας τραύματος στο πόδι για να αρχίσει η τρικυμιώδης πορεία του Αλέξανδρου Ιόλα στον χώρο του εμπορίου έργων τέχνης.

Μετά τη συνάντηση με τα πρόσωπα, επιστρέφουμε στη φωτογραφία: Η εμβληματική παρουσία του Γιαννακάκη προεξοφλεί μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για πολιτικά και κοινωνικά θέματα, άλλωστε ο Μεσοπόλεμος έχει αλλάξει πολλά πράγματα και έχει δρομολογήσει ακόμα περισσότερα παγκοσμίως. Η πισίνα είναι ένας καλός τόπος για τη συζήτηση αυτή. Μπορούν να μιλήσουν με άνεση μέσα στον ανοιχτό χώρο χωρίς ανίερα αφτιά τριγύρω, να ακούσουν τις απόψεις του μέντορα Γιαννακάκη και τις πληροφορίες που έχει από ευρωπαίους κομμουνιστές, να παρακολουθήσουν με προσήλωση την επιχειρηματολογία του, ήταν γνωστή άλλωστε η γοητευτική και πειστική ρητορική του, να οργανώσουν σχέδια και προγράμματα για το μέλλον.

Οι βουτιές στην πισίνα μάλλον μετά την προσωρινή, έστω, ολοκλήρωση της συζήτησης –αυτές οι συζητήσεις και μάλιστα εκείνη την εποχή δεν τελειώνουν ποτέ.

Η συνάντηση των φίλων εξαντλήθηκε λοιπόν με την πολιτική συζήτηση και τις βουτιές; Είναι δυνατόν να μην τους απασχόλησε ο Καβάφης; Πιθανόν να αναφέρθηκαν στον Μύρη από τα πρόσφατα ποιήματα του 1929. Ποιήματα του 1930 δεν θα είχαν μάλλον (;) κυκλοφορηθεί ευρύτερα.

Στο πλαίσιο αυτό ο πάντα ενημερωμένος μουσικολόγος Καρακάσης μπορεί να θυμήθηκε το ποίημα Λόενγκριν που ο Καβάφης είχε γράψει το 1898, με αφορμή την παράσταση της όπερας Λόενγκριν του Ρίχαρντ Βάγκνερ στην Αλεξάνδρεια. Ο Καβάφης είχε παρακολουθήσει την παράσταση. Το ποίημα δεν το βρίσκουμε σήμερα στον γνωστό «κανόνα» των ποιημάτων του Καβάφη, αλλά ο πολύτιμος Δημήτρης Δασκαλόπουλος υπέδειξε τη θέση του ανάμεσα στα Κρυμμένα (έκδοση 1993).

Το ενδιαφέρον της παρέας σίγουρα θα εξήφθη, και σίγουρα θα ζήτησαν από τον Καρακάση να πει και άλλα σχετικά. Και εκείνος σίγουρα θα αναφέρθηκε στον απόηχο από την παράσταση της όπερας Προσμονή του Αρνολντ Σένμπεργκ στην Πράγα το 1924, ή της όπερας Βότσεκ του Αλμπαν Μπεργκ στο Βερολίνο το 1925, ή του έργου του Μορίς Ραβέλ Το παιδί και τα μάγια στο Μόντε Κάρλο την ίδια χρονιά, ή της όπερας Τουραντό του Τζάκομο Πουτσίνι στη Σκάλα του Μιλάνου το 1926, ή ακόμα της όπερας Ο θαυμαστός μανδαρίνος του Μπέλα Μπάρτοκ στην Κολωνία επίσης το 1926.

Σίγουρα θα ξεκίνησε να μιλάει για τον Απόλλωνα Μουσηγέτη του Ιγκορ Στραβίνσκι, αλλά θα τον διέκοψε ζωηρά ο Κουτσούδης, ότι «από εδώ συνεχίζω εγώ».

Στραβίνσκι, λοιπόν: παράσταση του μπαλέτου Απόλλων Μουσηγέτης, Ντιαγκίλεφ, Παρίσι 1928, αλλά και πιο πριν Το τραγούδι του αηδονιού, πάντα Ντιαγκίλεφ, Παρίσι 1920 με σκηνικά και κοστούμια του Ανρί Ματίς, και τον ίδιο χρόνο Πουλτσινέλα, σταθερά Ντιαγκίλεφ με σκηνικά και κοστούμια του Πάμπλο Πικάσο.

Ο χειμαρρώδης Κουτσούδης θα πήγε και σε παλαιότερα χρόνια για να μνημονεύσει Μανουέλ ντε Φάλια (ή ντε Φάγια), στις παραστάσεις των μπαλέτων Ο Μάγος Ερως στη Μαδρίτη το 1915 και Το τρίκοχο καπέλο στο Λονδίνο το 1919, με σκηνικά και κοστούμια του Πικάσο.

Μπορεί όμως να μην ειπώθηκε τίποτα από όλα αυτά. Μπορεί η πολιτική συζήτηση να τράβηξε πολύ και μετά η παρέα να ασχολήθηκε με το υπόλοιπο πρόγραμμα της ημέρας: Ισως να πάνε για φαγητό στο εστιατόριο Τα Περιστέρια, στον Νείλο, για πάστες και παγωτά στο ζαχαροπλαστείο Groppi’s, ίσως να περάσουν και από το παλιό Κάιρο για να ρίξουν μια ματιά στο καφενείο με τους καθρέφτες. Μπορεί να έφτασαν και μέχρι το Shepheard’s Hotel (που ιδρύθηκε το 1841 και κάηκε σε πυρκαγιά κατά τα γεγονότα του 1952), συνειρμικά να θυμήθηκαν την παρουσία της Ελεονόρα Ντούζε στο Κάιρο για παραστάσεις κατά την περιοδεία της στην Αίγυπτο τον Δεκέμβριο 1898 και τον Ιανουάριο 1899, συνοδευόμενης από τον Γκαμπριέλε ντ’ Ανούντσιο, και να άρχισαν συζήτηση καλλιτεχνική περί θεάτρου και πολιτική περί φασισμού. Ο δάσκαλος Γιαννακάκης ίσως ανέφερε το πέρασμα του Ντ’ Ανούντσιο και της Ντούζε από την Αθήνα κατά την επιστροφή τους από την Αλεξάνδρεια, και την παρουσία τους στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός.

Εν τω μεταξύ ο Γιάννης Χατζηανδρέας, σε όλη αυτή την περιπλάνηση, σίγουρα θα συνέλεγε τοπόσημα για την Αριάγνη του Τσίρκα, στο πλαίσιο της σύνθεσης των τριών τόμων των Ακυβέρνητων Πολιτειών (έκδοση 1961-1965).

Υστερα οι Αλεξανδρινοί πιθανόν να επέστρεψαν στην Αλεξάνδρεια με το νυχτερινό λεωφορείο της γραμμής από τον δρόμο της ερήμου. Μπορεί πάλι να τους φιλοξένησαν στα σπίτια τους οι καϊρινοί φίλοι και να παρέτειναν για λίγο τη διαμονή τους στο Κάιρο, ίσως για μια (ακόμα) επίσκεψη στο σφουγγαράδικο του Γιαννακάκη ή και για άλλη μία επίσκεψη στην πισίνα του MenaHouse.

Εντέλει η δημιουργική ανάγνωση είναι μία και η αυτή: αναδίφηση στο βιωματικό και στο γνωστικό φορτίο, αναζήτηση του υποκειμενικού πίσω από το αντικειμενικό, κατάδυση στη βαθιά διαστρωμάτωση των σημαινομένων, πάντως οι διαδρομές είναι εσωτερικές και παραβιάζουν ή ανατρέπουν τα τοπογραφικά δεδομένα της αντικειμενικής πραγματικότητας.