«Το Κοράνι είναι ένα κακό βιβλίο»

Ισως είναι από εκείνες τις περιπτώσεις λογοτεχνών που το έργο τους ερμηνεύεται πρωτίστως υπό το πρίσμα της ιστορίας και της πολιτικής του τόπου τους. Το 2007, ας πούμε, στο Διεθνές Φεστιβάλ Λογοτεχνίας του Βερολίνου είχε παρουσιαστεί στο κοινό σαν ένας συγγραφέας «εξόριστος στην ίδια του τη χώρα» –πολλά βιβλία του έχουν, εντός της, απαγορευθεί.

Από τη μεριά του, ο Μπουαλέμ Σανσάλ, ο 68χρονος Αλγερινός που ξεκίνησε ως μηχανικός, ως διδάκτωρ οικονομικών και ως γενικός διευθυντής του υπουργείου Βιομηχανίας της Αλγερίας, από το οποίο απομακρύνθηκε το 2003 λόγω πολιτικών φρονημάτων και στράφηκε στη συγγραφή, έλεγε σε παλιότερη συνέντευξή του στο «Βήμα» ότι η αποικιοκρατία στην πατρίδα του, ο αγώνας για την ανεξαρτησία της και ο εμφύλιος του ’90 τού προσέφεραν μια ζωή σε μόνιμες συνθήκες πολέμου. Αυτή ήταν η ιστορική πορεία της Αλγερίας, αυτή αποτελεί το νήμα που συνδέει όλα του τα μυθιστορήματα και το φοβερότερο χαρακτηριστικό της είναι ο ισλαμισμός: «είναι ο βέβαιος θάνατος, η καταστροφή της ζωής στις πιο βαθιές της ρίζες» κατά τη γνώμη του. Ελάχιστα παράξενο είναι λοιπόν που στη διάλεξή του στο Γαλλικό Ινστιτούτο στο πλαίσιο της Γιορτής της Γαλλοφωνίας την περασμένη Τρίτη, αλλά και στη συνάντησή του με δημοσιογράφους μια μέρα πριν, ο Σανσάλ στο θέμα της θρησκείας δεν σήκωνε μύγα στο σπαθί του.

Είναι το βασικό θέμα του τελευταίου βιβλίου του, με τίτλο «2084, Το τέλος του κόσμου», που το 2015 τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Μυθιστορήματος της Γαλλικής Ακαδημίας: σε ένα δυστοπικό μέλλον, εμπνευσμένο από το «1984» του Τζορτζ Οργουελ, ο κόσμος κυριαρχείται από ένα ολοκληρωτικό, θρησκευτικό καθεστώς, ανάλογο μιας ισλαμικής βερσιόν του Μεγάλου Αδελφού. Η ερώτηση για την αποκλειστικά αρνητική θέση που επιφυλάσσει στη θρησκεία, τέθηκε νωρίς στον Αλγερινό. Για εκείνον, θετικά αποτελέσματα από αυτήν, δεν μπορεί να προκύψουν. Δεν ανοίγει κάποια λεωφόρο προς την πρόοδο, όπως η ελευθερία και ο υπαρξιακός στοχασμός. «Κάθε θρησκεία όμως που τα απαγορεύει κάνει τον άνθρωπο πρόβατο και του αφαιρεί τη δυνατότητα της εσωτερικής αναζήτησης». Η μόνη δυνατότητα που προσφέρει το Ισλάμ στον απλό πιστό, είναι να ζει υποταγμένος σύμφωνα με τον ιερό νόμο μέχρι να ανταμειφθεί με 72 παρθένες και ποτάμια από κρασί και μέλι.

Δηλαδή δεν υπάρχουν ειρηνικές εκδοχές του Ισλάμ που να καταρρίπτουν τα στερεότυπα και τις γενικεύσεις; «Το Ισλάμ είναι ειρηνικό όταν βρίσκεται στην εξουσία», αποκρίθηκε ο Σανσάλ, «δημιουργώντας μια κατάσταση φαινομενικά ήρεμη και όμορφη. Αυτό ζητάμε όμως; Δείτε τι γίνεται στο Μαρόκο και την Αλγερία: όλα μοιάζουν να πηγαίνουν καλά, αλλά με τίμημα την ελευθερία των ανθρώπων, την έκφραση της σεξουαλικότητάς τους, την αντιμετώπιση των γυναικών ως πολιτών δεύτερης κατηγορίας. Αυτά θεωρώ εγώ ως σημαντικά».

Ειδικά στην Αλγερία τα πράγματα δεν πάνε πολύ καλά κατά τη γνώμη του. Ούτε και πήγαιναν ποτέ: η σύγκρουση Βορρά και Νότου υπήρχε ανέκαθεν στο εσωτερικό της, χώρια που η ίδια τομή είναι ευρύτερη και στον χώρο και στον χρόνο: οι Σταυροφορίες ήταν ένα κύμα οριενταλιστών που ταξίδεψαν στην πηγή των μεγάλων θρησκειών, μεταφέροντας όμως στους Ευρωπαίους μια εξιδανικευμένη εικόνα της Ανατολής. Πολύ αργότερα, οι gastarbeiter του ευρωπαϊκού Βορρά δούλεψαν μια ζωή σε ένα εργοστάσιο, δεν συναντήθηκαν με κανέναν Ευρωπαίο και επέστρεψαν στην πατρίδα τους για να πεθάνουν.

Στο μεταξύ, η αποαποικιοποίηση της χώρας αποτύγχανε. Στο εσωτερικό κυριαρχούσε ένας στρατός με δογματικές απόψεις και ενόσω κόμματα σαν το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, ιδρυμένα με στόχο την απελευθέρωση του Ισλάμ και του αλγερινού λαού από τη Δύση και τους Εβραίους, αναρωτιόνταν «τι Αλγερία θέλουμε», εκείνος εγκαθίδρυε την εξουσία του. «Αν δεν θέσεις τα σωστά ερωτήματα εξαρχής, τα πράγματα μπορεί να ξεφύγουν», έλεγε ο Σανσάλ. «Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στη Γαλλία όπου οι μουσουλμάνοι θα πρέπει να αναρωτηθούν: Τι ζητάνε; Να εκδικηθούν την αποικιοκρατία μέσω του Ισλάμ; Να έχουν μια θρησκεία που θα τηρεί τα ήθη και τα έθιμα στις γειτονιές, με το αλκοόλ απαγορευμένο και τις γυναίκες καλυμένες; Τέτοια ζητήματα δεν έχουν τεθεί. Κι αν δεν συμβεί, η κατάσταση μπορεί να παρεκτραπεί».

Η σχέση της Αλγερίας με τη Γαλλία, τουλάχιστον η γλωσσική, ήταν από τα πρώτα θέματα που συζητήθηκαν στη διάλεξη στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Σύμφωνα με τον Σανσάλ, όταν προέκυψε το ερώτημα της επίσημης γλώσσας του νεοσύστατου κράτους, τα γαλλικά κυριαρχούσαν μαζί με ντόπιες διαλέκτους. Τα αραβικά επιλέχθηκαν για ευνόητους λόγους, παρόλο που χώρες όπως η Σενεγάλη, δεν δίστασαν να υιοθετήσουν τη γλώσσα των αποικιοκρατών. Οπως και να έχει, οι Αλγερινοί έπρεπε να τα διδαχθούν, γι’ αυτό και προσκλήθηκαν καθηγητές από Υεμένη, Συρία ή Αίγυπτο. Οι καθηγητές ήρθαν, παρουσίασαν τα διπλώματά τους και στη συνέχεια, αποδείχθηκε ότι επρόκειτο για φανατικούς μουσουλμάνους σταλμένους από τα καθεστώτα τους. «Τους εμπιστευτήκαμε τα παιδιά μας», έλεγε ο Σανσάλ, «κι εκείνοι κατασκεύασαν κακούς ισλαμιστές».

Οι γλωσσικές συγκρούσεις δεν θα εξαντλούνταν εκεί. Οταν συστήθηκε η Διεθνής Ενωση Γαλλοφωνίας, η Αλγερία προσκλήθηκε ως μια από τις πολυπληθέστερες γαλλόφωνες χώρες. Της ζητήθηκε να καταθέσει αίτηση και το καθεστώς αποκρίθηκε «δεν έχουμε να αποδείξουμε τίποτα». Η Ενωση επέμεινε, η Αλγερία διεκδίκησε και την προεδρία και όταν με τα πολλά το πρόβλημα φάνηκε να λύνεται, η ένταξη της χώρας –που απαιτούσε ομόφωνη απόφαση –δεν πραγματοποιήθηκε έπειτα από εμπλοκή με το Ισραήλ. «Κάπως έτσι», κατέληξε ο Σανσάλ, «η Αλγερία δεν είναι μέλος της Γαλλοφωνίας εξαιτίας μιας μνημειώδους ανοησίας».

Τι συμβαίνει όμως με την ιεροποίηση της γλώσσας από τον ισλαμισμό, ειδικά εκείνης του Κορανίου, γεγονός που είχε επισημανθεί και από τον Μπόρχες; Η ερώτηση προήλθε από τον συνομιλητή του Σανσάλ, τον δημοσιογράφο Τάκη Θεοδωρόπουλο και εντασσόταν σε μια γενικότερη παρατήρηση για το μυθιστόρημα «2084» του Αλγερινού, που επίσης καταπιάνεται με τον εξουσιαστικό λόγο της θρησκείας. Ο συγγραφέας θυμήθηκε τα χρόνια που μικρός έβλεπε ενήλικους συμπατριώτες του να βρίσκουν στον δρόμο ένα οποιοδήποτε χαρτάκι και να το διαφυλάττουν σαν το πολυτιμότερο των αντικειμένων επειδή ήταν γραμμένο στα αραβικά.

Ακόμα και σήμερα, είπε, υπάρχουν μουσουλμάνοι που δεν πετάνε στα σκουπίδια αραβικές εφημερίδες, χωρίς πάντως να ξέρουν τι να τις κάνουν έπειτα. Αν τους επισημάνεις ότι πρόκειται για μια αραβική εσπεράντο, εκείνοι θα υπεραμυνθούν της ιερότητάς της. Ορθώς ένας συγγραφέας προειδοποιούσε ότι θα έρθει μια μέρα που στον μουσουλμανικό κόσμο δεν θα τολμάς να γράψεις ούτε λέξη, αν δεν έχεις προσευχηθεί ή δεν χρησιμοποιείς το κατάλληλο στιλό. Και όλα αυτά θα ήταν αστεία αν το υπερορθόδοξο Ισλάμ δεν κέρδιζε τόσο έδαφος κι αν μετριοπαθή παρακλάδια του όπως οι σούφι δεν παραγκωνίζονταν επειδή δεν αναγνωρίζουν ούτε προφήτες, ούτε Κοράνι. «Το Κοράνι πάντως είναι ένα κακό βιβλίο», κατέληγε ο Σανσάλ. «Ποιος θα το εξέδιδε σήμερα; Εχει μερικά ωραία χωρία ή προτάσεις, κανείς όμως δεν θα το δημοσίευε».

Η συζήτηση παρέμεινε στο «2084», με τον συγγραφέα να εξηγεί ότι στο μυθιστόρημα συντάχθηκε με τον Οργουελ όχι για χάρη κάποιας πρόβλεψης, αλλά για να ερευνήσει το ενδεχόμενο ενός μελλοντικού, διεθνώς κυρίαρχου χαλιφάτου. Ακούγεται μακρινό; Και όμως, όπως στο Αφγανιστάν ή στην Αλγερία, έτσι και στο Βέλγιο ή τη Γαλλία, στα προάστια των πόλεων υπάρχουν μικρά χαλιφάτα και μικροί χαλίφηδες –«δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσοι» υπογράμμιζε. Εκκρεμεί βέβαια η διοίκηση της μεγάλης μουσουλμανικής οικογένειας. Υπάρχουν τρεις διεκδικητές: οι Αραβες που τονίζουν ότι το Ισλάμ γεννήθηκε και διαδόθηκε στον αραβικό κόσμο, γι’ αυτό και εκείνοι θα ορίσουν τον χαλίφη· οι σιίτες που θεωρούν τους υπόλοιπους αιρετικούς και, επειδή τυγχάνουν ευάριθμοι, το Ιράν που φιλοξενεί αρκετούς, φλερτάρει με τα πυρηνικά· οι Τούρκοι που, καθότι ο τελευταίος χαλίφης ήταν Οθωμανός, θέτουν ζήτημα συνέχισης της δυναστείας.

Στα πιθανά σενάρια προστίθεται ένα ακόμα, σύμφωνα με το οποίο, το Ισλάμ έχει ριζώσει επαρκώς σε ευρωπαϊκά εδάφη. Αν τα 50 εκατομμύρια μουσουλμάνων της Ευρώπης αθροιστούν σε περίπτωση ένταξης της Τουρκίας και με άλλα 80, ο κίνδυνος θα αυξηθεί. Το ευρωπαϊκό Ισλάμ έχει ήδη συνείδηση της δύναμής του γιατί αναπτύχθηκε εντός μιας μεγάλης δύναμης, χωρίς να χρειάζεται πλέον τη Σαουδική Αραβία ή το Κατάρ. Το «2084» και ο συγγραφέας του πήγαν ένα βήμα παραπέρα: ο επόμενος χαλίφης θα μπορούσε να είναι Ευρωπαίος. Στη Γηραιά Ηπειρο θα μπορούσε να δημιουργηθεί ακόμα και κάτι σαν το Βατικανό του μουσουλμανικού κόσμου.

Λαϊκισμός και ισλαμοφοβία

Μάλλον δικαιολογημένα, οι ερωτήσεις του κοινού του Γαλλικού Ινστιτούτου έθεσαν ζητήματα όπως η παραγνώριση του προοδευτικού Ισλάμ ή η ισλαμοφοβία. Ο συγγραφέας είχε ήδη δώσει έμφαση μέχρι και στις σχέσεις μουσουλμανισμού και ναζισμού, στον Φαρούκ της Αιγύπτου, στον αλγερινό Σαΐντ Μοαμεντί (αλλοτινό συνεργάτη των Ναζί και μετέπειτα σημαίνον μέλος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου), στον μουφτή της Ιερουσαλήμ ή στον «πράσινο φασισμό» –εξάλλου, το μυθιστόρημά του «Ο γερμανός μουτζαχεντίν» (Πόλις) παρακολουθεί δύο αλγερινούς που διαπιστώνουν ότι ο πατέρας τους ήταν αξιωματικός των SS. Τόσος ζόφος, όμως, αναρωτήθηκε κάποιος, κυριαρχεί στον μουσουλμανικό κόσμο; Δεν υπάρχει π.χ. κι ο προοδευτικός φιλόσοφος Αβερρόης; Υπάρχει, απάντησε ο συγγραφέας, όπως κι ένα σωρό ακόμα προοδευτικές τάσεις, από τους σούφι μέχρι τους μουταζιλίτες, που τελικά όμως περιθωριοποιήθηκαν: το κυνήγι των αποκλίσεων ξεκίνησε τον 12ο αιώνα.

Έστω κι έτσι, δεν είναι επικίνδυνο να δαιμονοποιείται μια θρησκεία ενόψει της επέλασης του λαϊκισμού, των γαλλικών εκλογών και με δεδομένο ότι δεν είναι όλοι οι μουσουλμάνοι φονταμενταλιστές;