Τι ενώνει τον «πρώτα η Αμερική» πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ, τον άνθρωπο που κινεί όλα τα νήματα στην Πολωνία, τον Γιάροσλαβ Κατσίνσκι, και τον ρώσο πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν; Ο Τραμπ και ο Κατσίνσκι, αμφότεροι φωνακλάδες εθνικιστές, θα έπρεπε κανονικά να είναι έξαλλοι με τον ρεβανσιστή ηγέτη της Ρωσίας για την επεκτατική πολιτική του σε χώρες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης όπως η Γεωργία και η Ουκρανία. Εντούτοις ο Τραμπ πλέκει εγκώμια του Πούτιν, ενώ ο Κατσίνσκι μιμείται ολοένα και περισσότερο τις αυταρχικές μεθόδους του. Και οι τρεις έχουν την τάση όχι μόνο να πιστεύουν εξωφρενικές θεωρίες συνωμοσίας, αλλά και να χρησιμοποιούν τις θεωρίες αυτές για τη χάραξη πολιτικής και τη χειραγώγηση των πολιτών.
Ο Πούτιν βλέπει παντού μυστικές συνωμοσίες με σκοπό την υπονόμευση του ρωσικού μεγαλείου, με πρωταγωνιστές κατά κύριο λόγο τους δυτικούς αρχικατασκόπους, τις ΗΠΑ και τη Βρετανία. Οι θεωρίες που υιοθετεί συχνά δεν έχουν βάση στην πραγματικότητα, τουλάχιστον όμως μπορεί κανείς να καταλάβει γιατί ίσως να τις πιστεύει: για έναν πρώην πράκτορα της KGB, αρχικατάσκοπο, μια αυξημένη καχυποψία απέναντι στα πράγματα δεν είναι και σοκαριστική.
Η δεκτικότητα –ή και ο ενθουσιασμός –του Τραμπ όσον αφορά τις ακραίες θεωρίες συνωμοσιών είναι λιγότερο εύκολο να εξηγηθούν. Ο Τραμπ δεν είναι κανένας άρχοντας της ίντριγκας, εκτός αν ο ανελέητος κόσμος της αγοράς ακινήτων της Νέας Υόρκης υπακούει στους νόμους της μαφίας πιο πολύ και από ό,τι φαντάζονται οι έξωθεν παρατηρητές.
Είναι σαφές ότι ο επικεφαλής στρατηγικού σχεδιασμού του Τραμπ, ο Στίβεν Μπάνον, ενισχύει τη συνωμοσιολογική κοσμοθεωρία του αφεντικού του. Ούτε καν η επιρροή του Μπάνον δεν μπορεί ωστόσο να εξηγήσει τα έξαλλα τουίτ, με τα οποία ο Τραμπ κατηγόρησε τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα ότι είχε βάλει κοριούς στον Trump Tower πριν από τις εκλογές.
Χωρίς να στηρίξει τους ισχυρισμούς του σε κανένα στοιχείο ο Τραμπ απαίτησε τη διενέργεια έρευνας, λίγο – πολύ όπως είχε απαιτήσει τη διενέργεια έρευνας για την εκτεταμένη εκλογική νοθεία (υπέρ της αντιπάλου του Χίλαρι Κλίντον), που στην πραγματικότητα δεν συνέβη ποτέ. Ηταν τόσο αλλόκοτο και τόσο απίθανο αυτό το τελευταίο ξέσπασμά του, που νομιμοποιείται κανείς να αναρωτηθεί (όπως αναρωτιούνται πολλοί) αν ο Τραμπ αντιμετωπίζει κάποιου είδους ψυχολογική διαταραχή.
Ο Κατσίνσκι έχει τις δικές του παρανοϊκές θεωρίες. Πιστεύει πως ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ, πρώην πρωθυπουργός της Πολωνίας, συνωμότησε με τον Πούτιν ώστε να δολοφονήσει τον δίδυμο αδελφό του, τον τότε πρόεδρο της Πολωνίας Λεχ Κατσίνσκι. Το αεροπορικό δυστύχημα του 2010 κοντά στο Σμολένσκ που στοίχισε τη ζωή 92 πολωνών αξιωματούχων, συμπεριλαμβανομένου του Λεχ Κατσίνσκι, έχει διερευνηθεί διεξοδικά και κανένα στοιχείο δεν στηρίζει τους ισχυρισμούς του Γιάροσλαβ Κατσίνσκι. Παρ’ όλα αυτά, ορμώμενος από τις νοσηρές αυταπάτες του, ο Κατσίνσκι δρομολόγησε μια ολόκληρη συνωμοσία στις Βρυξέλλες ώστε να μην επανεκλεγεί ο Τουσκ.
Αυτό που ο ιστορικός Ρίτσαρντ Χόφσταντερ αποκαλούσε «παρανοϊκό ύφος» έχει φτάσει στην κορυφή της πολιτικής εξουσίας στις ΗΠΑ και στην Πολωνία. Το ερώτημα είναι πώς αυτές οι δύο δημοκρατίες μαγεύτηκαν από ηγέτες που θυμίζουν περισσότερο τον Πούτιν παρά συμβατικούς δυτικούς ηγέτες. Η συνηθισμένη πολιτική ανάλυση, ακόμα και η ψυχολογία, ίσως να μην μπορούν να δώσουν απάντηση.
Είναι ήδη αρκετά τρομακτικό ότι ο αμερικανός πρόεδρος αρνείται τα περισσότερα από τα καθημερινά του briefings από τους επαγγελματίες του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, της ηγεσίας του στρατού και των υπηρεσιών πληροφοριών. Το γεγονός ότι αντ’ αυτών βασίζεται στο Fox News, σε ρατσιστικά μπλογκ της alt-right και σε έξαλλους ραδιοφωνικούς παρουσιαστές είναι πραγματικά, έως και υπαρξιακά τρομακτικό. Ο ηγέτης του ελεύθερου κόσμου έχει κάνει σπίτι του το μανιακό περιθώριο της αμερικανικής πολιτικής συζήτησης.
Οπως έχει αποδείξει ωστόσο η διακυβέρνηση του Βλαντίμιρ Πούτιν, το παρανοϊκό ύφος δεν είναι μόνο κάποιου είδους προσωπική αδυναμία. Στο βιβλίο «Voodoo Histories: The Role of the Conspiracy Theory in Shaping Modern History», ο βρετανός δημοσιογράφος Ντέιβιντ Ααρόνοβιτς έχει περιγράψει αυτή την πολιτική παράνοια ως ένα είδος βουντού της εποχής των social media που ζούμε. Η επιλογή των λέξεων είναι αποκαλυπτική.
Ο αμερικανός πρόεδρος Τζορτζ Μπους ο νεότερος είχε προειδοποιήσει για την «οικονομία βουντού». Σήμερα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια μορφή πολιτικής βουντού: μια διακυβέρνηση με βάση «εναλλακτικά γεγονότα» και αστήρικτες θεωρίες που κάνουν τα δικά τους μάγια σε πολίτες που παλεύουν να καταλάβουν έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο και μια οικονομία, από τα οποία νιώθουν αποξενωμένοι.
Ο Ντόναλντ Τραμπ, ο Γιάροσλαβ Κατσίνσκι και ο Βλαντίμιρ Πούτιν υιοθετούν αυτή την προσέγγιση γιατί είναι αποτελεσματική. Ανεξάρτητα από το αν και κατά πόσο πιστεύουν οι ίδιοι τους ισχυρισμούς τους, μπορούν να είναι βέβαιοι ότι για πολλούς υποστηρικτές τους, η μαγεία δεν θα χαθεί ποτέ όσο παταγωδώς και αν αποτύχουν, με όσο θράσος και αν λένε ψέματα.
Η ΝίναΧρούστσεβαείναι δισεγγονή του ηγέτη της ΕΣΣΔ Νικίτα Χρουστσόφ. Διδάσκει Διεθνείς Σχέσεις στο Πανεπιστήμιο New School της Νέας Υόρκης, του οποίου είναι και αντιπρύτανης. Είναι επίσης στέλεχος του Ινστιτούτου World Policy
