Η Ιστορία, η συμφορά και το έπος

Το 2004 ο Φίλιπ Ροθ δημοσίευσε ένα βιβλίο που προκάλεσε αμηχανία σε κοινό και κριτικούς (στην Ελλάδα κυκλοφόρησε τρία χρόνια αργότερα, σε μετάφραση Ηλία Μαγκλίνη και με επιμέλεια – σημειώσεις του Αχιλλέα Κυριακίδη). Στη «Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής» φιλοτεχνούνταν αναδρομικά μια φιλοναζιστική Αμερική στα πρώτα χρόνια του πολέμου, όπου την προεδρία στις εκλογές του 1940 κατακτούσε ο πρώτος διατλαντικός αεροπόρος Τσαρλς Λίντμπεργκ, ένας άνθρωπος που θαύμαζε απεριόριστα τον Χίτλερ, παρασημοφορήθηκε απ’ αυτόν και είχε όντως αναπτύξει σχέσεις με τον καλπάζοντα ευρωπαϊκό φασισμό. Ο Ροθ έγραψε ένα είδος εναλλακτικής ιστορίας, όπου ο πρόεδρος Ρούζβελτ ηττάτο στις εκλογές, οι Εβραίοι περιθωριοποιούνταν και, το κυριότερο, η Αμερική απέφευγε να μπει στον πόλεμο στο πλευρό του ελευθέρου κόσμου απεμπολώντας τις αρχές της. Κατασκεύασε μάλιστα την ιστορία του με ήρωα τον ίδιο τον επτάχρονο εαυτό του (είναι πράγματι γεννημένος το 1930) σε ένα ακόμη μυθιστόρημα με αφηγητή και πρωταγωνιστή τον ίδιο.

Ο επτάχρονος εαυτός

Ο Ροθ αναθυμάται λοιπόν στο βιβλίο αυτό τις εντυπώσεις του επτάχρονου εαυτού του από μια Αμερική όπου στα οικεία και χιλιοσυζητημένα στο έργο του εδάφη του Νιούαρκ, στο Νιου Τζέρσεϊ, εισβάλλει ο φόβος ή διαφορετικά το Κακό. Με επίκεντρο το οικογενειακό του περιβάλλον και την εβραϊκή κοινότητα του Νιούαρκ, επιχειρεί να οριοθετήσει τις εργαστηριακές εκείνες συνθήκες υπό τις οποίες θα δράσει η κοινότητά του. Η εμμονή του είναι η νέα ταυτότητα των Εβραίων της Αμερικής, οι συνθήκες υπό τις οποίες ευημερούν στο ανεκτικό δημοκρατικό καπιταλιστικό περιβάλλον του Νέου Κόσμου, η προσπάθειά τους να γίνουν «αμερικανοί» πολίτες –θέματα γνωστά από τα περισσότερα βιβλία του. Ωστόσο, εδώ το καινούργιο είναι η απειλή και ο φόβος. Οι Εβραίοι καλούνται πλέον να δράσουν υπό το καθεστώς του ιστορικού τρόμου του πογκρόμ, συνθήκη εγγεγραμμένη –τρόπος του λέγειν –στα φυλετικά τους γονίδια. Και θα δράσουν ποικιλοτρόπως. Αλλοι θα στρέψουν αδιάφορα το βλέμμα προσποιούμενοι ότι δεν τρέχει και τίποτα, άλλοι θα επικαλεσθούν την πίστη του προέδρου Λίντμπεργκ στα ιδεώδη της ελεύθερης οικονομίας (και άρα, με ένα λογικό άλμα, της ελεύθερης, πολυπολιτισμικής κοινωνίας) και άλλοι –ω της φρίκης! –θα προσχωρήσουν στο στρατόπεδο του φιλοναζιστή προέδρου. Μάλιστα, επικεφαλής της τελευταίας αυτής κατηγορίας είναι ο ραβίνος τους, ο ηγέτης της φυλής, σε μια σαφή αναφορά στον διφορούμενο ρόλο που έπαιξαν ποικίλοι θρησκευτικοί ηγέτες στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, κάτι που ελάχιστοι θέλουν να θυμούνται ακόμη κι όταν απορούν πώς οδηγήθηκαν τόσο παθητικά στα Αουσβιτς και στις Τρεμπλίνκες εκατομμύρια άνθρωποι.

Ο Ροθ εν πολλοίς μιμείται στο βιβλίο αυτό τον Σίνκλερ Λιούις. Πέντε χρόνια μετά την απονομή σ’ αυτόν του βραβείου Νομπέλ (1930), ο Λιούις δημοσίευσε ένα «εξαντλητικό» πολιτικό μυθιστόρημα για το οποίο έγραψα πρόσφατα σ’ αυτές τις στήλες (εκδ. Καστανιώτη, 2016). Το «Δεν γίνονται αυτά εδώ» γράφηκε μάλιστα σε ανταπόκριση προς την πολιτική επικαιρότητα της εποχής και σε πείσμα όσων θεωρούν ότι η λογοτεχνία οφείλει να παίρνει αποστάσεις από τα τρέχοντα πράγματα, ότι δεν μπορεί να χειρισθεί επικαιρικές καταστάσεις (κοινωνικές εξεγέρσεις, καταστροφές, ακόμη και πολέμους), παρά μόνο αφού καταλαγιάσουν τα πάθη, ή πάλι, όπως στα καθ’ ημάς, ότι δεν είναι εφικτή μια λογοτεχνία της κρίσης. Η ιστορία τοποθετείται στα χρόνια της οικονομικής καταβύθισης των ΗΠΑ μετά το Κραχ του 1929, με στρατιές ανέργων ανά την επικράτεια, αλλά με το Νιου Ντιλ του προέδρου Ρούζβελτ να έχει ήδη αρχίσει να υλοποιείται. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μένουν τα χρόνια εκείνα ανέπαφες από τον ανερχόμενο ευρωπαϊκό φασισμό, ούτε από τον κομμουνισμό όλων των πιθανών τύπων. Οι εκ δεξιών και αριστερών φωνές που καλούν σε εθνική αναγέννηση μέσω στρατιωτικοποίησης της κοινωνίας, εθνικοποίησης των παραγωγικών δυνάμεων, διώξεων κατά του ασύμμετρου πλούτου και ενοχοποίησης του μεγάλου κεφαλαίου πυκνώνουν. Ποικίλοι φανατικοί ρήτορες και ιερωμένοι δημιουργούν ένα νέο ακροατήριο. Ζητούμενο, η ισχυρή εκείνη ηγεσία που θα βάλει τέλος στα δεινά του τόπου με επίκληση της λαϊκής εξουσίας, τιμωρία των ενόχων κ.λπ. Ο Ροθ αξιοποιεί ομοίως αυτό το κοινωνικό πλαίσιο.

Πολλαπλό επίτευγμα

Το επίτευγμα του Σίνκλερ Λιούις ήταν πολλαπλό. Σκιαγράφησε με εκπληκτική ακρίβεια, γνώση και προβλεπτική ικανότητα την πορεία μετεξέλιξης των δημοκρατικών θεσμών σε ολοκληρωτικό καθεστώς. Απέδωσε εύγλωττα, αρκετά πριν από τον Οργουελ και τον Κέσλερ και εβδομήντα χρόνια πριν από τον Ροθ, τις ιδεολογίες της εποχής (και όχι μόνο) όπως και τα πολλαπλά σχίσματα του μαρξισμού, πριν ακόμη δολοφονηθεί ο Τρότσκι στο Μεξικό και πριν γίνουν γνωστές οι περίφημες Δίκες της Μόσχας. Ανέλυσε τον μέσο άνθρωπο και τη μετεξέλιξή του σε τυφλό όργανο του κορπορατισμού. Προέβλεψε τα αδιέξοδα της σχεδιασμένης οικονομίας χωρίς να χαρίζεται στην κοινωνική αδικία που απορρέει από έναν ανεξέλεγκτο καπιταλισμό. Διείσδυσε στα λαϊκά απωθημένα και στη μετεξέλιξή τους σε τυφλή βία, με το περιτύλιγμα ενός μυθιστορηματικού λόγου ρέοντος, ειρωνικού και σαρκαστικού για την ανθρώπινη φύση.