Η ιρλανδή συγγραφέας Αν Ενραϊτ που έχει τιμηθεί στο παρελθόν με βραβείο Μπούκερ («Η συγκέντρωση», μτφρ. Αύγουστος Κορτώ) κατέφτασε τις πρoάλλες στην Αθήνα και συνομίλησε με τη δημοσιογράφο Μαριλένα Αστραπέλλου στο πλαίσιο των συναντήσεων «Συγγραφείς του κόσμου στον Ιανό». Απλή και φιλική, κουβέντιασε χωριστά μαζί μας για πολλά ζητήματα, από το τι την εμπνέει συγγραφικά μέχρι τη μητρότητα, την οικονομική κρίση, όπως και το μέλλον του μυθιστορήματος. Η Αν Ενραϊτ ξετυλίγει τον αφηγηματικό της ιστό γύρω από τις δραματουργικές εκφάνσεις της οικογένειας. Καθημερινοί χαρακτήρες προσπαθούν να υπάρξουν και να συνδιαλλαγούν με τα συνειδησιακά βάρη τους. Οι απώλειες κυριαρχούν. Οπως και οι ναρκισσιστικές αυταπάτες, παρέα με τη συναισθηματική αναταραχή στο μυθιστόρημα «Alma Perdita». Στη «Συγκέντρωση» η αφηγήτρια προσπαθεί να επαναπροσδιοριστεί μετά την αυτοκτονία του αδελφού της. Ακολουθεί «Το ξεχασμένο βαλς». Εκεί παρακολουθούμε την αφύπνιση του σώματος μιας γυναίκας που ζει το θαύμα του έρωτα. Στο τελευταίο της μυθιστόρημα «Ο χορταριασμένος δρόμος» βλέπουμε την επώδυνη προσπάθεια επανένωσης μιας οικογένειας.
Στο ραγδαία εξελισσόμενο περιβάλλον της ενημεροδιασκέδασης (infotainment), μπορεί να κρατηθεί ζωντανή η ψυχή της λογοτεχνίας;
Προς το παρόν έχουμε αποφύγει την ολοκληρωτική καταστροφή. Αν δούμε τις στατιστικές θα διαπιστώσουμε ότι τα βιβλία στο χαρτί επιβιώνουν. Φαίνεται πως μεγάλο μέρος των αναγνωστών διαβάζει ακόμη χαρτί. Είναι σαν να πηγαίνουν μια βόλτα. Πολλοί, λόγω της κατάχρησης του καναπέ, μπορεί να δυσκολεύονται να φτάσουν μέχρι την πόρτα, αλλά ξέρουν ότι μια βόλτα θα τους αναζωογονήσει. Ας μην γελιόμαστε, έχουν βαρεθεί το έτοιμο φαΐ που προσφέρει η ενημεροδιασκέδαση (infotainment). Οι άνθρωποι συνεχίζουν να αναζητούν λέξεις και νοήματα. Νομίζω επίσης ότι έχει επιστρέψει η μεγάλη φόρμα. Τα μικρής έκτασης διηγήματα που τελευταία έχουν πλημμυρίσει τον εκδοτικό χώρο, κυρίως μέσω πάμπολλων διαγωνισμών και συγγραφέων που έχουν προκύψει μέσω διαδικτυακών τόπων, έχουν καταντήσει βαρετά. Διότι δεν έχουν τα πλεονεκτήματα που απαιτεί η ίδια η φόρμα από τους δημιουργούς. Ο κόσμος θέλει κάτι άλλο. Οι ανάγκες δεν πεθαίνουν. Υπάρχει βέβαια και η άποψη που θέλει τον αναγνώστη να «χάνεται» μέσα σε τεράστια μυθιστορήματα, όπως εκείνα του Μάρκες για παράδειγμα. Σήμερα, αυτό το βρίσκω υπερβολικό και φλύαρο.
Οταν ξεκινάτε να γράφετε, τι σας επηρεάζει περισσότερο; Ενας χαρακτήρας που θέλετε να ερευνήσετε; Μια ιστορία που θέλετε να πείτε; Ενας συνδυασμός των παραπάνω;
Δεν ξεκινώ οτιδήποτε. Για μένα αυτό είναι σκέτη καταστροφή. Εχω στον νου μου διάφορες σκέψεις και προτιμώ τα σκαριφήματα πάνω στο χαρτί. Παιχνιδίζω λίγο, για να δω πού πηγαίνει. Η όποια συνοχή αποκτάται στην πορεία. Οσα μυθιστορήματα και να γράψεις, ένα είναι τελικά το βιβλίο. Κάποια στιγμή οι παράμετροι ενώνονται κάτω από μια φωνή, έναν αφηγητή.
Πόσο πολύπλοκο είναι να είσαι γυναίκα συγγραφέας στις μέρες μας;
Κάθε πρόβλημα έχει τη δική του λύση (γέλια). Στα πρώτα μου συγγραφικά βήματα είχα την αίσθηση πως τα περισσότερα «θέματα» που εξερευνούσαν οι άντρες συγγραφείς, είχαν εξερευνηθεί ήδη. Πίστευα ότι δεν παράγονται νέες διαμάχες. Είχα την εντύπωση πως η γυναικεία ευαισθησία μπορεί να παράξει νέες συγκρούσεις. Να φωτίσει αλλιώς τα προβλήματα. Τότε ένιωθα ότι η γυναικεία γραφή είναι το μέλλον, δίχως να το συνειδητοποιώ πλήρως. Σήμερα, ξέρω ότι είχα δίκιο. Υπήρχαν πολλά πράγματα που δεν είχαν ειπωθεί από γυναίκες και παράλληλα υπήρχαν ελάχιστα πράγματα που οι άντρες δεν είχαν πει.
Εχετε γράψει εκτεταμένα για τη μητρότητα.
Σχεδόν σε όλα μου τα βιβλία όπως για παράδειγμα: «Ο χορταριασμένος δρόμος» ή «Η συγκέντρωση», γράφω πώς είναι να έχεις μητέρα. Η μητέρα είναι μια πολυδιάστατη ύπαρξη. Στην πραγματικότητα ξεφεύγει από τα κλισέ. Στα βιβλία μου οι μητέρες είναι πηγή προβλημάτων. Δυσκολεύουν αφάνταστα τη ζωή των άλλων και τη δική τους, είναι βασανισμένες, συχνά απουσιάζουν, ενώ κυνηγούν έναν αφηρημένο πόθο. Το πώς να είσαι μητέρα είναι πολύ δύσκολο να γραφτεί, τουλάχιστον από εμένα. Χρειάζομαι ίσως περισσότερη ψυχανάλυση.
Στα μυθιστορήματά σας αφήνετε πολλές καταστάσεις αμφίσημες. Σας ενδιαφέρουν οι συναισθηματικές κλιμακώσεις όταν τα πράγματα κινούνται προς ένα αδιέξοδο.
Με ενδιαφέρει περισσότερο να βλέπω τις μετατοπίσεις των πραγμάτων, παρά να οδηγώ την αφήγηση τελεσίδικα, στην όποια δραματουργική λύση. Πώς για παράδειγμα συμβαίνει στο τελευταίο μου βιβλίο, «Ο χορταριασμένος δρόμος». Η οριστική λύση, η τελική λύση στο μυθιστόρημα μοιάζει με τον θάνατο. Θέλω να πιστεύω ότι οι ζωές των ηρώων μου συνεχίζονται και μετά την τελευταία σελίδα, ενώ τα προβλήματά τους επαναδιατυπώνονται στο μέλλον.
Στα μυθιστορήματά σας δεν ενδιαφέρεστε τόσο για την πλοκή. Γιατί;
Ναι έχετε δίκιο. Βρίσκω την πλοκή απολύτως μηχανιστική. Δεν λειτουργώ με κουτάκια στην καθημερινότητά μου κι έτσι δεν μπορώ να ακολουθήσω μια τέτοια λογική στο γράψιμο. Η πλοκή είναι μια απλουστευτική διαδικασία, που δεν μου ταιριάζει. Καταλαβαίνω ότι πολύς κόσμος θέλει να μάθει τι συμβαίνει. Ξέρετε, το βιβλίο είναι κατά βάθος ένα παρανοϊκό αντικείμενο. Υπάρχει μια ισχυρή δόση τρέλας μέσα σε κάθε μυθιστόρημα, όπου ο συγγραφέας καλείται να συνδέσει όλα τα μικρά κομμάτια του παζλ σε μια ολότητα. Είναι εξωφρενικό. Ο αναγνώστης, από την άλλη, θα κοιτάξει με ποιο τρόπο συνδέονται όλες αυτές οι ψηφίδες. Η εύκολη απάντηση είναι, αγόρασε πλοκή. Αλλά αυτή δεν είναι η δική μου απάντηση. Εγώ πλευρίζω τους χαρακτήρες ποικιλοτρόπως και παράλληλα έλκομαι από την αντιπαράθεση. Ενδιαφέρομαι να εισχωρήσω στο τετριμμένο, το καθημερινό και αυτό μπορώ να το καταφέρω μέσα από την αντιπαραβολή συμβάντων. Δουλεύω τις ιστορίες οριζόντια, αντί γραμμικά. Δεν μου αρέσει καθόλου το εξεζητημένο ούτε η υπεροπτική γραφή. Δεν υπάρχουν καθρέφτες στα έργα μου.
Αρκετοί ήρωες στα βιβλία σας θέλουν να ξεφύγουν από το ναρκισσιστικό περίβλημά τους.
Δεν θα διαφωνήσω. Αν και έχει γίνει κατάχρηση του όρου «ναρκισσισμός» τελευταία. Ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, όπου υπάρχουν δεκάδες κέντρα «ναρκισσιστικής αποτοξίνωσης». Προσωπικά ενδιαφέρομαι για την ανάπτυξη και τη διαμόρφωση ενός «διακριτού εγώ», όπως το προσέγγισε η ψυχαναλύτρια Μέλανι Κλάιν. Αυτό με απασχόλησε ιδιαίτερα στον σχηματισμό των χαρακτήρων του τελευταίου μου μυθιστορήματος, «Ο χορταριασμένος δρόμος». Εκεί όπου τα μέλη της οικογένειας Μάτιγκαν έπρεπε να αναπτύξουν ψευδοεαυτούς για να επικοινωνήσουν με τα ελλείμματά τους. Εκείνο που με απασχολεί διαχρονικά, όχι μόνο την περίοδο που έγραφα το μυθιστόρημα αλλά και σήμερα, είναι πόσο και σε ποιο βαθμό μας ορίζει η υποκειμενικότητά μας. Ισως βρω κάποια ικανοποιητική απάντηση στα επόμενα μυθιστορήματά μου. Πάντως τα μέχρι τώρα βιβλία μου βρίθουν αμφισημιών. Εξάλλου στην αφήγηση αγαπώ την αντινομία.
Οικονομική κρίση
«Την εποχή της καταναλωτικής μανίας παρατηρούσα τις τσάντες»
Τα τελευταία χρόνια κυριαρχεί η κρίση. Την οποία δεν έχουμε κατορθώσει να ονοματίσουμε, ενώ πολλές πτυχές της παραμένουν άγνωστες. Εσάς πόσο σας έχει επηρεάσει;
Εχει επηρεάσει τις ζωές όλων μας. Ξέρετε, σε πολλά μυθιστορήματά μου το σπίτι παίζει κεντρικό ρόλο. Οχι μόνο ως οικογενειακή εστία, αλλά και ως υλική υπόσταση. Θέλω το εσωτερικό ενός σπιτιού να λειτουργεί ως ένας δραματικός και ως ένας μυθικός χώρος. Ναι, έζησα από κοντά την κτηματομεσιτική έκρηξη. Ολοι πουλούσαν, τι άραγε; Επειδή η ματιά μου κατευθύνεται από το γενικό στο ειδικό, την εποχή της ανεξέλεγκτης καταναλωτικής μανίας παρατηρούσα τις τσάντες. Τι κουβαλούν μέσα, γιατί είναι τόσο αστραφτερές ενώ δεν ήταν όλες πολύ ακριβές. Ποιος ο σκοπός της χρήσης. Νομίζω ότι ήταν και είναι ζήτημα επιλογής. Ο πλουτισμός μπήκε κάπου εκεί ανάμεσα, σαν κερασάκι στην τούρτα. Στο δικό μου μυαλό τα οικονομικά έχουν μια αλλόκοτη διάσταση. Είναι σαν παγωμένη επιθυμία, ακανόνιστης τροχιάς πάντα. Κατόπιν έρχονται οι ανάγκες του καθενός και πώς αξιολογεί το μέγεθός τους. Το βασανιστικό ερώτημα είναι τι θέλουμε. Κάτι χρήσιμο, κάτι όμορφο, μια ποσότητα αντικειμένων; Ολα αυτά μαζί, πακέτο; Οι άνθρωποι αναζητούν μαζικά την ομοιομορφία. Να μην ξεφεύγει κανείς από τη νόρμα. Να μην αισθάνονται περιθώριο. Αλλόκοτο κι αυτό, διότι οδηγεί σε τερατογενέσεις. Εχω την εντύπωση πως ό,τι περάσαμε και ό,τι περνάμε είναι σελίδες κάποιου μυθιστορήματος. Για μένα η οικονομία είναι από μόνη της μια μορφή μυθοπλασίας. Ηταν πάντως πολύ δύσκολο να γράψω την εποχή της οικονομικής, όπως την ονόμαζαν, άνθησης. Τα κείμενά μου κινδύνεψαν να χαρακτηριστούν ως «αντιαναπτυξιακή» προπαγάνδα. Τότε αν ισχυριζόσουν ότι όλο αυτό το οικοδόμημα θα καταρρεύσει κάποτε, θα σου έλεγαν εύχεσαι να πέσει γιατί είσαι εμπαθής. Υπήρχε κι ένας ακόμη λόγος που δεν μπορούσες να χτίσεις ένα μυθιστόρημα. Το μυθιστόρημα ήταν παντού. Ολοι ζούσαν τον προσωπικό τους μύθο.
Anne Enright
Alma Perdita
Μτφ. Πόλυ Μοσχοπούλου,
εκδ. Αλεξάνδρεια, 2005, σελ. 283
Τιμή: 15 ευρώ
Anne Enright
Η συγκέντρωση
Μτφ. Αύγουστος Κορτώ,
εκδ. Καστανιώτη, 2007, σελ. 300
Τιμή: 17 ευρώ
Anne Enright
Το ξεχασμένο βαλς
Μτφ. Τόνια Κοβαλένκο,
εκδ. Καστανιώτη, 2012, σελ. 253
Τιμή: 16 ευρώ
Anne Enright
Ο χορταριασμένος δρόμος
Μτφ. Αντώνης Καλοκύρης,
εκδ. Καστανιώτη, 2015, σελ. 352
Τιμή: 17 ευρώ
