Μπορεί να βγει η Μαρίν Λεπέν στην προεδρία της Γαλλίας σε έναν μήνα από τώρα; Και τι θα σημάνει κάτι τέτοιο, αν συμβεί; Ο μόλις 39χρονος Καρίμ Αμελάλ, γράφοντας το «Μπλε άσπρο μαύρο» (Bleu blanc noir), όπου ήδη στον τίτλο αντικαθιστά το κόκκινο της γαλλικής σημαίας με το μαύρο, διερευνά ακριβώς αυτό. Και έχει πολλούς λόγους: ο ίδιος είναι ένας Γάλλος αλγερινής καταγωγής που, αντίθετα με τα κλισέ περί περιθωριοποιημένων προαστίων, μουσουλμάνων που παραμένουν σώνει και καλά υποβαθμισμένοι επαγγελματικά και κοινωνικά ή και άνεργοι, έκανε μια καταπληκτική ακαδημαϊκή και επαγγελματική πορεία: φοίτησε αλλά και δίδαξε κατόπιν στην περίφημη παρισινή Σχολή Πολιτικών Επιστημών Sciences Po, έφτιαξε εταιρείες, γράφει βιβλία που κάνουν αίσθηση.
Κάποια από τα τρομοκρατικά χτυπήματα του Νοεμβρίου 2015 έγιναν κάτω από το παράθυρο του διαμερίσματος στο οποίο μένει. Και είναι από τους απογοητευμένους ψηφοφόρους του Φρανσουά Ολάντ, ο οποίος διέψευσε τις ελπίδες όχι μόνο του ίδιου, αλλά, όπως έδειχναν μέχρι πρόσφατα οι δημοσκοπήσεις, όλων σχεδόν των πρώην ψηφοφόρων του.
Το «Μπλε άσπρο μαύρο» είναι το τρίτο βιβλίο του και το δεύτερο μυθοπλαστικό. Είχαν προηγηθεί το «Discriminez-moi! Enquête sur nos inégalités» (Σε ελεύθερη μετάφραση: «Εφαρμόστε πάνω μου πολιτική διακρίσεων! Ερευνα πάνω στο θέμα των ανισοτήτων») και το μυθιστόρημα «Cités à comparaître» («Κλητευθέντες στο δικαστήριο»), στο οποίο περιγράφει το πώς ένας νέος των προαστίων γίνεται τρομοκράτης.
Πρόκειται για ένα δυστοπικό μυθιστόρημα που προβλέπει την άνοδο στην εξουσία της Μαρίν Λεπέν (στο βιβλίο λέγεται Μιρέιγ Λεφέκ) και περιγράφει τη ζωή στη Γαλλία υπό την εξουσία της. Ο Καρίμ Αμελάλ το έγραψε μέσα σε τρεις μήνες, λίγο μετά τα τρομοκρατικά χτυπήματα. Ο λόγος ήταν πολύ συγκεκριμένος: «Εκείνο που με έκανε να θέλω να γράψω το βιβλίο ήταν η συζήτηση που άνοιξε ο Φρανσουά Ολάντ περί αφαίρεσης ιθαγένειας και περί του ποιος είναι Γάλλος» εξηγεί στο «Βιβλιοδρόμιο» ο συγγραφέας κατά το σύντομο πέρασμά του από την Αθήνα.
«Τη στιγμή εκείνη αντιλήφθηκα την έκταση στην οποία οι ιδέες της Ακροδεξιάς είχαν επικρατήσει, είχαν γίνει πλειοψηφικές. Και είδα το πώς ένας πρώην αριστερός εργαλειοποιεί αυτές τις ιδέες βάζοντας στην ατζέντα της δημόσιας συζήτησης τη μετανάστευση, τα κλειστά σύνορα, την ασφάλεια, τη δαιμονοποίηση του Ισλάμ. Δυστυχώς το Σοσιαλιστικό Κόμμα, είκοσι – τριάντα χρόνια μετά την προηγούμενη επικράτησή του, υπήρξε ανίκανο να πει τι είναι σήμερα αριστερό. Ο Ολάντ εκλέχτηκε όχι για το πρόγραμμά του, αλλά για να μην επανεκλεγεί ο Σαρκοζί. Και σε επίπεδο τακτικής χρησιμοποίησε τον φόβο, ελλείψει άλλου προγράμματος. Αν κάτι έμενε από την Αριστερά ήταν το ηθικό πλεονέκτημά της, οι αξίες της, αλλά και σε αυτό το επίπεδο το γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα διέψευσε τους ψηφοφόρους του. Με αρχιτέκτονα τον Βαλς, άσκησε την ίδια πολιτική με τη Δεξιά, οδηγώντας σε ήττα της αριστερής σκέψης, ενώ και οι διανοούμενοι και γενικότερα οι ελίτ αυτού του χώρου δεν κατάφεραν να σκεφτούν στη βάση των παραδοσιακών αξιών της liberté, égalité, fraternité. Ηθελα να μιλήσω λοιπόν για το πώς η Αριστερά έπαψε να είναι Αριστερά».
Κάπως έτσι, συνεχίζει ο Καμίρ Αμελάλ, οι ιδέες της Μαρίν Λεπέν κέρδισαν έδαφος. «Στους εργάτες έχουν εξαπλωθεί από καιρό, αλλά αυτή η διαδικασία επεκτάθηκε σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ο πατέρας της, ο Ζαν-Μαρί Λεπέν, που είχε ταλέντο στα τσιτάτα, είχε πει τη δεκαετία του ’80: “Θα δείτε που η λεπενοποίηση του πνεύματος έχει ήδη δρομολογηθεί”. Ανεξάρτητα λοιπόν από τα αποτελέσματα των εκλογών, η Λεπέν και ο πατέρας της έχουν ήδη κερδίσει τη μάχη των ιδεών. Η σκέψη της αναδίπλωσης είναι πλέον κυρίαρχη. Κυριαρχούν διανοούμενοι όπως ο Φίλκενκροτ. Υπάρχει μια ιδεολογική διολίσθηση προς την Ακροδεξιά και μια έλλειψη ικανότητας να προτείνουν οι Σοσιαλιστές μια εναλλακτική. Παίρνουν απλώς θεματικές από το άλλο στρατόπεδο χωρίς να σκεφτούν τι σημαίνει τον 21ο αιώνα αγώνας κατά των ανισοτήτων. Κάπως έτσι απαξιώθηκε η Αριστερά, που δεν κάνει απλώς τα ίδια με τη Δεξιά αλλά πλέον λέει και τα ίδια. Αλλά, όπως πάλι ο Ζαν-Μαρί Λεπέν έχει πει, οι ψηφοφόροι προτιμούν το αυθεντικό από τις απομιμήσεις».
Ο Καρίμ Αμελάλ πιστεύει ότι η κυρίαρχη οικονομική σκέψη βασίζεται σε ένα ψέμα: ότι παράγοντας νέο πλούτο, αυτός σιγά σιγά διαχέεται και στις κατώτερες τάξεις. «Στην πραγματικότητα μεγαλώνουν την πίτα για τους ίδιους» λέει. Οσο για το αν θα βγει πράγματι η Λεπέν, πιστεύει ότι δεν είναι καθόλου απίθανο: «Ολοι λένε ότι με όσα γίνονται στρώνεται το έδαφος να βγει η Λεπέν στις μεθεπόμενες εκλογές. Αλλά μέχρι το 2022 υπάρχει πολύς χρόνος. Εγώ πιστεύω ότι τώρα είναι που όλοι και όλα δουλεύουν για λογαριασμό της. Συνέπεια αυτής της λεπενοποίησης της σκέψης είναι η γενική αδιαφορία. Εκείνη, έξυπνα, μεταμφίεσε τον λόγο της, σε σημείο που να μην καταλαβαίνεις τη διαφορά από άλλους. Και κάποιοι φτάνουν να λένε ότι δεν είναι και τόσο επικίνδυνη. Απουσιάζει κάθε κριτική σκέψη. Στην πραγματικότητα, όμως, πίσω από τη βιτρίνα τίποτα δεν έχει αλλάξει από πατέρα σε κόρη. Το πρόγραμμα του κόμματος είναι ακριβώς το ίδιο. Μερικοί λένε ότι δεν έχει πρόγραμμα. Είναι λάθος. Εχει πρόγραμμα και είναι ίδιο με της δεκαετίας του ’80. Αυτό που διαπιστώνω με δέος είναι ότι υπάρχουν ανατριχιαστικές ομοιότητες με τη δεκαετία του ’30. Κρίση του κοινοβουλευτισμού, κρίση οικονομική, ιδεολογική διολίσθηση, γενική αδιαφορία, ήττα της σκέψης. Το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας είναι κυρίαρχο σήμερα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες: Ολλανδία, Δανία, Ουγγαρία, Γαλλία, Αυστρία, ΗΠΑ, παντού. Και όπως έχουμε διαπιστώσει ιστορικά, μια μοιραία τελική στροφή του εκλογικού σώματος μπορεί να γίνει μέσα σε μερικούς μήνες. Και όπως είχε πει ο Φρανσουά Μιτεράν, “εθνικισμός σημαίνει πόλεμος”».
Ο γαλλοαλγερινός συγγραφέας θεωρεί ότι η Γαλλία βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού. «Σήμερα θεωρείται φυσιολογικό να είναι η Λεπέν στον δεύτερο γύρο. Και κανείς δεν αναρωτιέται πώς φτάσαμε ώς εδώ. Αν εκλεγεί, οι συνέπειες θα είναι καταστροφικές γιατί το Σύνταγμα της Πέμπτης Δημοκρατίας δίνει πλήρεις εξουσίες στον πρόεδρο. Αν κάνει δημοψήφισμα για την επαναφορά της θανατικής ποινής, κανείς δεν θα μπορεί να την εμποδίσει. Δεν πρόκειται για τις ΗΠΑ που έχουν δικλίδες ασφαλείας. Η Γαλλία έχει, όπως εύστοχα έχει ειπωθεί, μια δημοκρατική μοναρχία. Ανήκει στη βοναπαρτική παράδοση και οι θεσμοί δεν ήταν ποτέ θεματοφύλακας της δημοκρατίας, ούτε αντίβαρο. Θα μπορεί κάλλιστα να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα φασιστικό. Αυτό που συνέβη με τον Φιγιόν ήταν σκέτη καταστροφή. Δεν είναι λίγοι οι ψηφοφόροι του που θα διστάσουν να ψηφίσουν Μακρόν και θα μπουν στον πειρασμό να την ψηφίσουν. Το πολιτικό της βάρος έχει γίνει τεράστιο. Προηγείται στους εργάτες, στους χαμηλόμισθους μισθωτούς, σε πολλές επαρχίες του Νότου αλλά και του Βορρά, την ώρα που αρκετές επαγγελματικές κατηγορίες (αγρότες, αλιείς) μισούν την Ευρωπαϊκή Ενωση. Ενώ οι νέοι, όχι μόνο των παρισινών προαστίων αλλά και πολλών κομματιών της επαρχίας, γράφουν στα παλιά τους τα παπούτσια τη γαλλική πολιτική τάξη και θα απόσχουν. Ως προς αυτό, η θητεία Ολάντ ήταν καταστροφική γιατί οι νέοι τον είχαν ψηφίσει μαζικά. Ολα αυτά, σε συνδυασμό με το εύθραυστο της υποψηφιότητας Μακρόν, καθιστούν την εκλογή της Λεπέν κάθε άλλο παρά απίθανη».

Από τρέιντερ, κυνηγημένος

Πρωταγωνιστής στο μυθιστόρημα του Καρίμ Αμελάλ είναι ένας επιτυχημένος τρέιντερ, Γάλλος αλγερινής καταγωγής. Το χρήμα δεν έχει χρώμα, οπότε δεν νιώθει ποτέ πάνω του το στίγμα των κοινωνικών διακρίσεων. Μέχρι που εκλέγεται η ακροδεξιά Μιρέιγ Λεφέκ και όλα αλλάζουν. Ξαφνικά από φίλος μετατρέπεται απλώς σε μουσουλμάνο. Η ζωή του γίνεται κόλαση, ζητήματα ταυτότητας αναδύονται από εκεί που δεν υπήρχαν. Η αφήγηση είναι αναλυτική, περιγραφική, στέκεται στις λεπτομέρειες χωρίς να διστάζει. Στην αρχή βραδυφλεγές, αργότερα, βοηθούσης και της καλής μετάφρασης, απογειώνεται.

Γενικεύσεις

Το ζήτημα των προαστίων

Ο Καρίμ Αμελάλ, που έχει μεγαλώσει στα παρισινά προάστια, μας εξηγεί ότι είναι απαραίτητο να μη γίνονται γενικεύσεις: «Οταν μιλάμε για τα προάστια, αφήνουμε να εννοηθεί ότι πρόκειται για πληθυσμούς συγκεκριμένης καταγωγής που ζουν σε φτωχές συνοικίες. Οι λόγοι είναι ιστορικοί και έχουν να κάνουν με το αποικιακό παρελθόν της Γαλλίας. Ωστόσο, δεν πρέπει να υπερβάλλουμε, οι άνθρωποι αυτοί δεν ξυπνάνε κάθε πρωί σκεπτόμενοι την αποικιακή πολιτική της Γαλλίας. Εχει περάσει πολύς καιρός από τότε. Η περιφέρεια της πόλης έχει, βέβαια, πολλούς φτωχούς μετανάστες από τις πρώην αποικίες, οι οποίοι μάλιστα ήρθαν σε διαδοχικά κύματα, με το κράτος να επιμένει να χτίζει εργατικές κατοικίες εκτός πόλης. Το αποτέλεσμα ήταν η σταδιακή συγκέντρωση ανθρώπων που πάνω απ’ όλα, πέρα από το ζήτημα της καταγωγής, ήταν φτωχοί. Το ζήτημα είναι περισσότερο κοινωνικό και λιγότερο πολιτισμικό. Δεν έχουν συγκεντρωθεί πολλοί μουσουλμάνοι μαζί, πρώτα και κύρια έχουν συγκεντρωθεί πολλοί φτωχοί μαζί. Οι οποίοι σταδιακά, λόγω της φτώχειας και της εγκατάλειψης από το γαλλικό κράτος, άρχισαν να αναπτύσσουν διακριτές ταυτότητες. Αφήσαμε να δημιουργηθούν γκέτο. Και όταν ζεις σε γκέτο, είναι μεγάλη η πιθανότητα να γίνεις εξεγερτικός, ενδεχομένως και παραβατικός. Είναι λοιπόν δευτερεύον το αποικιακό ζήτημα. Πρόκειται για διεκδίκηση της ισότητας. Για πρόβλημα ανισότητας δηλαδή, κάτι που αντιμετωπίζουν με ακριβώς ίδιο τρόπο και οι νέοι της επαρχίας, της “βαθιάς” Γαλλίας. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για ζήτημα αποκλεισμού. Και όπου υπάρχει αποκλεισμός, υπάρχουν και ριζοσπαστικοποιημένες διαδρομές. Τα υπόλοιπα είναι φληναφήματα. Από κεί και πέρα δεν είναι παράξενο που άνθρωποι αποκλεισμένοι βρίσκουν καταφύγιο σε μια ισχυρή ταυτότητα, τη θρησκευτική, που τη βρίσκουν ετοιμοπαράδοτη στα πόδια τους. Και κάποιοι, λίγοι, γίνονται και τρομοκράτες. Είναι ο ίδιος μηχανισμός με της φυλακής. Δεκαετίες τώρα οι φυλακές αποτελούν εργαστήρια εγκληματικότητας. Και τώρα ανακαλύπτουμε ότι πολλοί τρομοκράτες έχουν περάσει από τις φυλακές. Η στροφή προς την τρομοκρατία γίνεται συχνά στη φυλακή, εκεί όπου αγγίζουν κάποιοι τον πάτο. Ολα αυτά, βέβαια, δεν απαλλάσσουν τους τρομοκράτες από τις ευθύνες τους. Ούτε σημαίνουν ότι δεν πρέπει να καταπολεμηθεί ο θρησκευτικός εξτρεμισμός. Απλώς διαπιστώνουμε ότι παντού και πάντα οι ίδιες αιτίες παράγουν ίδια αποτελέσματα. Ιδιες αιτίες και ίδια αποτελέσματα είδαμε στη Γαλλία και στις τρομοκρατικές ενέργειες του 1995, ίδια πράγματα έγιναν και στον εμφύλιο της Αλγερίας από το 1988 μέχρι το 1992. Ο Μανουέλ Βαλς, όμως, λέει “βαρέθηκα όλους αυτούς τους κοινωνιολόγους που ψάχνουν αιτίες για τις τρομοκρατικές πράξεις. Πρόκειται για τρομοκράτες, τελεία και παύλα”. Αυτό αποτελεί τεράστια ήττα της σκέψης. Καθώς η κατανόηση ενός προβλήματος συγχέεται με τη δικαιολόγησή του».

Karim Amellal

Μπλε άσπρο μαύρο

Μτφ. Μιχάλης Μητσός

Εκδ. Πόλις 2017,

σελ. 448

Τιμή: 16 ευρώ