Μια «Νύμφη» στις πηγές του χρόνου

Με τα λευκώματα είμαστε συνήθως καχύποπτοι. Τα ξεφυλλίζουμε, τα χαϊδεύουμε, τα βάζουμε σε απόκεντρα ράφια, τα προσφέρουμε ως αμήχανα δώρα, αλλά σπανίως τα μελετάμε. Φταίει και ο όγκος τους, το βάρος τους ή και τα δύο μαζί έτσι ώστε συχνά καταλήγουν απλώς να συμβάλλουν στη διακόσμηση ενός καθιστικού (στα αγγλικά υπάρχει μάλιστα ο όρος coffee table books). Κακώς. Προσωπικά έχω μορφωθεί μέσω λευκωμάτων και όχι μόνο στον τομέα της τέχνης, αποθαυμάζοντας π.χ. τους γάλλους ιμπρεσιονιστές, τη φλαμανδική σχολή ή το έργο ενός φωτογράφου όπως ο Σεμπαστιάο Σαλγκάντο. Ενα καλό λεύκωμα μπορεί να εισαγάγει σε άλλους κόσμους, συνδυάζοντας λόγο και εικόνα, ιστορία και γεωγραφία, ντοκουμέντα και τον βίο των ανθρώπων.

Ετσι κι εδώ. Η ιστορία του Εθνικού Αστεροσκοπείου δίνεται σε μια συναρπαστική διαδοχή εικόνων, χαρτών, προσωπογραφιών, χαρακτικών, δημοσιευμάτων και πινάκων εποχής κι ακόμη συνεκτικών βιογραφιών των ανθρώπων που συνετέλεσαν στη δημιουργία και τη λειτουργία του. Η ιστορία αρχίζει τρόπον τινά στις 26 Ιουνίου του 1842, στις οκτώ το πρωί, μια μέρα που ήταν ορατή από την Ελλάδα η ολική έκλειψη Ηλίου. Η βασιλική ακολουθία υπό τον Οθωνα και την Αμαλία και με εκπροσώπηση της αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής ανεβαίνει τότε στον Λόφο των Νυμφών. Ηταν μια ξεχωριστή μέρα για το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Σ’ αυτό το ύψωμα, που αξίζει να το επισκεφθεί κανείς και στις μέρες μας, απέναντι από την Ακρόπολη και τον Αρειο Πάγο, κοντά στο σημείο όπου ο αστρονόμος και γεωμέτρης της αρχαιότητας Μέτων είχε εγκαταστήσει τον 5ο π.Χ αιώνα το πρώτο ηλιοσκόπιο της Αθήνας, μπαίνει εκείνη τη μέρα ο θεμέλιος λίθος του Αστεροσκοπείου Αθηνών.

Ποιος το χρηματοδοτεί; Ενας εθνικός ευεργέτης (είχαμε τότε αφθονία τέτοιων), ο βαθύπλουτος επιχειρηματίας Γεώργιος Σίνας, βαρόνος και πρόξενος της Ελλάδας στη Βιέννη, που διέβλεπε ότι το νεοσύστατο ελληνικό κράτος όφειλε να στηριχθεί στη ναυτιλία του προκειμένου να ευημερήσει στον σύγχρονο (τότε) ανταγωνιστικό κόσμο με τις αποικίες και τις υπερπόντιες κτήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Τούτο όμως απαιτούσε επιστημονική υποστήριξη και τον ρόλο αυτό θα έπρεπε να αναλάβει το Αστεροσκοπείο. Ετσι λοιπόν το 1842 δώρισε 500.000 δραχμές στο ελληνικό κράτος (κολοσσιαίο ποσό τα χρόνια εκείνα) προκειμένου να κατασκευαστεί ένα αστεροσκοπείο για τον ακριβή υπολογισμό του χρόνου και του ναυτιλιακού γεωγραφικού στίγματος. Και μ’ αυτό τον τρόπο ξεκινά η ιστορία του αρχαιότερου ερευνητικού κέντρου της χώρας, το οποίο για περίπου έναν αιώνα ταυτίστηκε με τη μέτρηση του χρόνου δίνοντας την ακριβή «ώρα Ελλάδος» με τα επιστημονικά του όργανα.

Μέσα σε τέσσερα χρόνια, υπό την επίβλεψη των αρχιτεκτόνων Θεόφιλου Χάνσεν και Ερνέστου Τσίλλερ, οι οποίοι σχεδίασαν και κατασκεύασαν τα πρώτα κτίρια του ιδρύματος, το Αστεροσκοπείο δέσποζε στον Λόφο των Νυμφών. Την άνοιξη του 1846, πριν από 171 χρόνια, τοποθετήθηκαν εκεί τα πρώτα τηλεσκόπια και αστρονομικά όργανα και άρχισε να λειτουργεί υπό τη διεύθυνση του καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιου Βούρη. Στις 510 σελίδες και στις οκτώ μεγάλες ενότητες του πολυτελούς τόμου εκτυλίσσεται η όχι πάντως γραμμική και ανέμελη ιστορία του Αστεροσκοπείου, με σπάνιο εποπτικό υλικό και ένα ευφυές παράρτημα όπου παρατίθενται τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα που εκτυλίχθηκαν παράλληλα με την εξέλιξή του. Είναι η εικόνα μιας αστικής Ελλάδας που πιστεύει στην πρόοδο και στα ιδανικά του έθνους, αλλά και στη δύναμη της επιστήμης. Ο αναγνώστης θα έρθει σε επαφή με τις προσωπικότητες που ανέλαβαν τη διεύθυνση του Αστεροσκοπείου, όπως ο Γερμανός Ιούλιος Σμιτ που διηύθυνε το Αστεροσκοπείο από το 1858 έως το 1884, επί των ημερών του οποίου λειτούργησε ο πρώτος πλήρης μετεωρολογικός σταθμός στον Λόφο των Νυμφών. Ο Σμιτ ήταν αυτός που δημιούργησε τον περίφημο τοπογραφικό χάρτη της Σελήνης, στον οποίο αποτυπώνονται με ακρίβεια 30.000 κρατήρες –χάρτης που αναφέρεται μάλιστα στο περίφημο μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν «Γύρω από τη Σελήνη». Επιπλέον ο Σμιτ ανακάλυψε δύο καινοφανείς αστέρες.

Αλλη σπουδαία μορφή είναι ο Δημήτριος Αιγινίτης, ο οποίος αναβάθμισε το ΕAΑ με νέα τηλεσκόπια, ίδρυσε το μετεωρολογικό και σεισμολογικό του τμήμα, ενώ κατά την ενασχόλησή του με τα κοινά διετέλεσε δύο φορές υπουργός Παιδείας και ίδρυσε την Ακαδημία Αθηνών. Η ιστορία του Αιγινήτη έχει ειδικό ενδιαφέρον καθώς σε ηλικία μόλις 28 ετών είχε ήδη ξεχωρίσει για τις επιστημονικές του ικανότητες στο Παρίσι, όπου βρέθηκε με υποτροφία του ελληνικού κράτους για να ειδικευθεί στην αστρονομία. Η τότε κυβέρνηση έστειλε μάλιστα έναν υψηλόβαθμο υπάλληλο στη γαλλική πρωτεύουσα για να πείσει τον Αιγινήτη να επιστρέψει στην Ελλάδα, αφήνοντας τη λαμπρή ευρωπαϊκή καριέρα που είχε μπροστά του. Στις πιέσεις των γάλλων συναδέλφων του ότι δεν θα έπρεπε να εγκαταλείψει τις εκεί σταθερές προοπτικές του, απάντησε ότι βρισκόταν στο Παρίσι ως υπότροφος του ελληνικού κράτους, στο οποίο και όφειλε να «επιστρέψει» την εμπιστοσύνη και τα χρήματα που επενδύθηκαν στο πρόσωπό του. Ετσι επέστρεψε στην Αθήνα. Υπήρξε ο μακροβιότερος διευθυντής του Αστεροσκοπείου –έμεινε στη θέση αυτή επί 45 σχεδόν χρόνια, στη διάρκεια των οποίων ανέλαβε την πρωτοβουλία για την εισαγωγή του παγκόσμιου χρονομετρικού συστήματος, της ώρας της Ανατολικής Ευρώπης και την υιοθέτηση του Γρηγοριανού Ημερολογίου.

Στην γκρίζα περίοδο της Κατοχής το Αστεροσκοπείο είχε μετατραπεί σε μετεωρολογικό σταθμό του γερμανικού πολεμικού ναυτικού, ενώ τα πυρά του Εμφυλίου άφησαν σημάδια ορατά και σήμερα. Στον τόμο παρουσιάζονται ακόμη ορισμένα από τα ιστορικά επιστημονικά όργανα και τηλεσκόπια, σπάνιες εκδόσεις της βιβλιοθήκης του –όπως η «Γεωμετρία» του Καρτέσιου –που χρονολογούνται από τον 16ο και 17ο αιώνα, αλλά και τα επιμέρους ινστιτούτα του. Ο τόμος καταλήγει σε μια ανασκόπηση των τελευταίων χρόνων λειτουργίας του ΕAΑ, με την οικονομική κρίση να μην εμποδίζει ποικίλες διεθνείς συνεργασίες και συμμετοχή σε αστρονομικές αποστολές (π.χ. επεξεργασία δεδομένων του τηλεσκοπίου Χαμπλ και παρακολούθηση της Σελήνης).

Η επιστήμη, οι ευεργέτες