Ο ήχος των πραγμάτων όταν… γράφονται

Φοβάται κανείς πως έχουν γραφτεί τόσα πολλά και από τόσους πολλούς για τον Νίκο Καζαντζάκη ώστε ακόμη και η συμπλήρωση των εξήντα χρόνων από τον θάνατό του ούτε πρόκειται να προσθέσει κάτι καινούργιο σε όσα ήδη έχουν κατατεθεί ούτε επιπλέον να μεγαλώσει ένα ενδιαφέρον που εξαιρετικά ακμαίο ως προς τα «διακοσμητικά» στοιχεία ενός προσώπου και ενός έργου, παρουσιάζεται κάπως κορεσμένο σε σχέση με τις βαθύτερες αλήθειες τους. Να ευθύνεται άραγε το γεγονός ότι ο Καζαντζάκης ως συγγραφέας υπήρξε για τις μεταγενέστερές του γενιές των δημιουργών και των αναγνωστών –η προσφυέστατη αυτή απόφανση είναι του αλησμόνητου ποιητή Γιάννη Κοντού –«η πόρνη με την οποία αισθάνεται την υποχρέωση να πρωτοκοιμηθεί κάθε νέος που συμβαίνει να ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνία»;

Διεθνής Εταιρεία Φίλων

Σε οποιαδήποτε περίπτωση, έπραξε άριστα ο μελετητής αλλά και ιδρυτής και πρόεδρος της Συντονιστικής Επιτροπής της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, Γιώργος Στασινάκης, που εξειδίκευσε το ενδιαφέρον του, ή μάλλον οργάνωσε το περιεχόμενο του βιβλίου του «Καζαντζάκης – Ζορμπάς / Μια αληθινή φιλία», σε σχέση με κάτι «μερικό» ή «λίγο» όσον αφορά τον πολυτάραχο βίο του δημιουργού της «Ασκητικής», αφού, όσο κι αν ο Γιώργης Ζορμπάς υπήρξε το πρόσωπο που του ενέπνευσε το παγκόσμια γνωστό μυθιστόρημά του «Αλέξης Ζορμπάς», δεν ήταν το μόνο που η συναναστροφή μαζί του απέδωσε ή θα μπορούσε να αποδώσει τόσο ηχηρούς καρπούς. Σημασία έχει όμως ότι εξειδικεύοντας το ενδιαφέρον του ο Γιώργος Στασινάκης φέρνει στην επιφάνεια ένα πλήθος λεπτομέρειες άγνωστες ή, αν είναι γνωστές, είναι τόσο συναρπαστικές ώστε δεν αποκλείεται να αισθανθεί κανείς το κορεσμένο, όπως σημειώσαμε ήδη, ενδιαφέρον για τον Νίκο Καζαντζάκη, να αναδύεται καινούργιο, σχεδόν παρθενικό.

Χωρίς βέβαια να σημαίνει ότι στον βαθμό που κρατάμε μια πολύ ζωντανή μαρτυρία στα χέρια μας –όπως αυτή της σχέσης του Νίκου Καζαντζάκη με τον Γιώργη Ζορμπά –δεν θα ήταν δυνατόν να οργανωθούν εξίσου συναρπαστικά βιβλία ή μαρτυρίες για τις σχέσεις του Νίκου Καζαντζάκη, αίφνης με την πρώτη του γυναίκα, τη Γαλάτεια (άλλωστε το μυθιστόρημά της «Ανθρωποι και υπεράνθρωποι» έχει ως ήρωά του τον ίδιο τον δημιουργό του «Καπετάν Μιχάλη» και του «Βούδα»), τον Αγγελο Σικελιανό, τον Παντελή Πρεβελάκη ή, τέλος, τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Αλέξη Μινωτή, καθώς με όλους αυτούς ή και με άλλους ακόμη «ντοκουμεντάρεται» μια επαφή που δεν καθόρισε μόνο τους ίδιους αλλά επέδρασε ευεργετικά και στον Νίκο Καζαντζάκη. Δεν αποκλείεται να πρόκειται για μια ιδιότυπη μοίρα και πρόσωπα που υπήρξαν πολύ γνωστά στην εποχή τους αλλά και σε μεταγενέστερα χρόνια, ή εξακολουθεί να λέει πάντα κάτι το όνομά τους, να γίνονται λιγότερα προκλητικά προς διερεύνηση και ο Γιώργης Ζορμπάς, ως «αφανής» στην εποχή του που ανασταίνεται, να ενδιαφέρει πολύ περισσότερο σε σχέση με τη Γαλάτεια Καζαντζάκη, τον Αγγελο Σικελιανό, τον Παντελή Πρεβελάκη και τον Αλέξη Μινωτή.

Πρότυπο ή μαγιά;

Οσον αφορά τον Γιώργη Ζορμπά η διερώτηση που προκύπτει είναι αν διέθετε πραγματικά τα στοιχεία ώστε να μεταποιηθεί σε ένα «πρότυπο», που με τη μορφή του μυθιστορηματικού Αλέξη Ζορμπά να δρασκελίζει γλώσσες, χώρες και δεκαετίες, ή αν απλώς πρόσφερε στον Νίκο Καζαντζάκη, με ακέραια την ευθύνη του ίδιου να την εξελίξει σε μια μυθικών διαστάσεων προσωπικότητα, μια υποτυπώδη μαγιά. Κάτι που έχει συμβεί επανειλημμένα στην ιστορία της λογοτεχνίας καθώς –σύμφωνα με απόλυτα έγκυρες μαρτυρίες –πρόσωπα καθημερινά, κοινότατα, έχουν λάμψει και εξακολουθούν να ακτινοβολούν ως αναντικατάστατες μορφές σε επίσης αναντικατάστατες σελίδες ερωτικής κυρίως χροιάς. Μια μάλλον ακατανόητη και παραδοξολόγα έως τα σήμερα σύζευξη που λογαριαζόταν ως μια συνήθως μεγαλοστομία του Καζαντζάκη, όταν έγραφε στην «Αναφορά στον Γκρέκο»: «Αν ήθελα να ξεχωρίσω ποιοι άνθρωποι αφήκαν βαθύτερα τα χνάρια τους στην ψυχή μου, ίσως να ξεχώριζα τον Ομηρο, τον Βούδα, τον Νίτσε, τον Μπέρξονα και τον Ζορμπά» για να συμπληρώσει ότι «ο Ζορμπάς με έμαθε να αγαπώ τη ζωή και να μη φοβούμαι τον θάνατο», φαίνεται να αποκτά συγκεκριμένη υπόσταση. Σε βαθμό που θα έλεγε κανείς ότι όσο χρειαζόταν ο Ζορμπάς τον Καζαντζάκη για να μας είναι σήμερα γνωστός όχι μόνο ως μυθιστορηματικός ήρωας, αλλά και ως πρόσωπο που υπήρξε κάποτε αναζητήσιμο και εξερευνητέο, άλλο τόσο ο Καζαντζάκης χωρίς τον συγκεκριμένο Γιώργη Ζορμπά θα είχε στερηθεί μια πολύτιμη έμπνευση και κατά συνέπεια μέγα μέρος της φήμης του που φαίνεται ότι τον ενδιέφερε –δεν είναι κακό να υπογραμμίζεται –όσο και η ίδια του η δημιουργία.

Ενδέχεται η ζωή του Ζορμπά θεωρώντας την από κάποια απόσταση, να μη διέφερε σε σχέση με τη ζωή πολλών άλλων –αναφορικά πάντα με την εποχή του –έστω κι αν ο πατέρας του, μετά τον θάνατο της γυναίκας του, πήγε στον Αγιον Ορος και καλογέρεψε με τον όνομα Φιλάρετος, ή ο ίδιος το 1887 (είχε γεννηθεί το 1865) έφυγε από τη γενέτειρά του, το Καταφύγι Κοζάνης, για να δουλέψει στις στοές των μεταλλείων του Μαντέμ Λάκκου στο χωριό Στρατονίκη στην Χαλκιδική. Ούτε συνιστά κάτι το ξεχωριστό ότι θα ερωτευτεί τη δεκαπεντάχρονη κόρη του αρχιεργάτη του στα μεταλλεία, Γιάννη Καλκούνη, την Ελένη, που θα την παντρευτεί κρυφά στο Παλαιοχώρι και θα αποκτήσει μαζί της δέκα παιδιά. Το 1914 όμως, όταν ο Καζαντζάκης γνωρίζει τον Γιώργη Ζορμπά στο Αγιον Ορος, ο τελευταίος είναι ήδη ένας άντρας 49 χρονών, έχει δουλέψει σε πολλά χωριά της Χαλκιδικής, έχει ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη και στη Σερβία, έχει πεθάνει η γυναίκα του στην ηλικία των 36 χρόνων και, αν καταφεύγει στο Αγιον Ορος είναι, για να γίνει καλόγερος και να ασχοληθεί με την υλοτομία.

Και… επιχειρηματίας

Ετσι, όσο εύλογο ακούγεται σήμερα μια αντίστοιχη φυσιογνωμία να έχει χρησιμεύσει ως κινητήρια έμπνευση για να γραφεί, κατά πώς φαίνεται, ένα «τελικό», μέσα στην ωκεάνια δημιουργία ενός συγγραφέα, μυθιστόρημα, άλλο τόσο αδιανόητη θα εισέπραττε κανείς την πληροφορία για έναν Καζαντζάκη επιχειρηματία, που υπογράφει στα 1915 συμβόλαιο με τον Γιάννη Σκορδίλη και τον Αντωνάκη Παναγιώτου για μια μεγάλη επιχείρηση ξυλείας προερχόμενης από το Αγιον Ορος. Με συνεργάτη τον Γιώργη Ζορμπά καθώς έχει εκτιμήσει στο μεταξύ τις γνώσεις του και την εργατικότητά του. Οπως ήταν αναμενόμενο, η επιχείρηση ξυλείας αποτυγχάνει και ο Γιώργης Ζορμπάς με τον Νίκο Καζαντζάκη αποπειρώνται τη δημιουργία μιας δεύτερης επιχείρησης, που σκοπό έχει την εκμετάλλευση ενός ορυχείου στη Μεσσηνιακή Μάνη. Ολα τούτα τα στοιχεία θα παρέμεναν εκατό χρόνια αργότερα ενδιαφέροντα ακριβώς γιατί ενσωματωμένα στο μυθιστόρημα «Αλέξης Ζορμπάς» διατηρούν πια μια αυτοδύναμη αξία, χωρίς να χρειάζεται να ερευνήσει κανείς τη γενεσιουργό τους αιτία.